Кырыыстаах таас

Егоров Василий Юрьевич

Соотохто аттыгар аймалан буолла. Миитэрэй санаатыгар аралдьыйан тугу да билиминэ иэн, кр тсптэ, рэх тумус кумаар р хаас тэн олорор эбит. Чугас баайылар. Србэччэ сааан иинэн быыылаахтар. Миитэрэй аара хаамтаран тумус клгэр киирдэ. Атыттан тэн саатын илиитигэр ылла. Атын ойооугар срстэн кытыылыы соус эргийэ хаамтарда. Тохтоон крд. Сылаас кумахха сыламнаан, отучча хоор кураанах ыыырдаах акка кыаллыбакка сорохторо утуйа, сорохторо тлэрин-нрн ыраастана олороллор. Дрн-дрн кэпсэтэн эрэрдии холкутук халыкынаан ылаллар. Миитэрэй ханан киирэн ытарын сылыктыы олордо. Хойуу тт кытылы батыа олороллор эбит. Ону йдмнэ аара хаамтаран кэбиспит. Билигин тттр эргиллэр кыаа суох. Крктэр. Арай атын кэннинэн чугуттаына эрэ сатаныыы. Биэс-алта хаамыыны чугуйдар сптх туаайыыны ылыа эбит. Балачча эрэйинэн туааннаах сиригэр тиийдэ. Эмиэ тохтоото. Арыый тэйиччи буолла быыылаах. сс кыратык киирэ тспт кии. Сэрэнэн иирдьэ диэки хаамтарда. Дьэ, сп буолара дуу. чгэйдик олороллор. Аыс-сэттэ хаас хоулаан кстр. Миитэрэй саатын йбл атахтарыгар туруоран ыксаабакка холкутук манайгы хааы моонньун трднэн кыаан элбэрээгин сыыйа тл тарта. Сллэр эти сааллыбытыныы, саа ктр лгэрдик тл стлннэ. Ат хаыырыы

тээт, туора ойдо да, тэииниттэн инэн тохтоото. Миитэрэй туран бг кннээххэ аны туата бппт доруобун тргтгэр баанна. Кппт хаастар аймалаан ырааттылар. Миитэрэй кытыл диэки крбтэ, хас да хаас хаптайбыт. Тиийбитэ биэстэр эбит. Бары тыла суох барбыттар. Хайдах баайыный, хоо элбэххэ дылы этэ дии. Миитэрэй мыыммыт курдук бултарын ылан ыаранаппахтаан крд. Хата, эмис баайылар эбит. Хаастарын трглэнэн тртр ынах саана Муур рйээ кэллэ. Дьиэ аана баттатыылаах. Дьонун лэлии сырыттахтара диэн сэрэйдэ. Тэн хаастарын срэн дьиээ киллэрдэ. Атын сыгынньахтаан баайан кэбистэ. Ыллыгы батыан рйэни р ксйд. Арай ол иэн йдн крбтэ, рйэтэ буордаах уунан будулуйа уста сытар эбит. Хайа бу хайдаый? Миитэрэй олус дьиктиргээн, саа аллайда. Таайа сатыырдыы ол-бу диэки крбхтт. Хантан бу буордаах уу кэлэрий? Халаан уута ааспыта быданнаата. Ардах эмиэ тэ илик. Оннооор улахан рэхтэр уулара билигин ыраас, уу тгээ курдаттыы дьэрэлийэн кстр буолбут кэмэ. Миитэрэй мунааран турбахтыы тээт, суолун салгыы батыста. Сотору, били, бу кыын ойууннуун крбт ииннэригэр кэллэ. Сорохторо, намыах сиргэ хаыллыбыт ттлэрэ, уунан туолбуттар. Атыттара син кураанах эрээри айахтара синэн ттэлээн эрэллэр. Миитэрэй биири атыырыы крд. Били, бугул-бугул саа хаарынан сабыллан сытар чмх буордара суох буолбуттар. Ханна гыммыттара буолуой? Соуччу таабырынныы, саарбахтыыр санаан кини йгэр кылам гынна. Арба, былырыын кэпсээтилэр этэ дуу, кмс сууйуутугар лэлээбиппит, манна кмс сууйсан крхптн баарабыт диэн. Ол аата били ииннэртэн хостоммут буордары сууйар эбит буоллахтара. Тууй-сиэ, хайдах мааыыттан таайбатаай? Бу кинилэр сууйбут буордарыттан рйэ уута будулуйбут эбит дии. Оксиэ, уу бачча киртийиэр диэри буору суурайар диэн, дэлэлээх элбэх лэттэн тахсара буолуо дуо? Бээ, бээ, хата, баран кмстэрэ диэни хайдах сууйалларын крххэ. Аны хойутаан хаалыам диэбиттии, Миитэрэй тиэтэйэ быыытыйда. Аарааа диэри уонча хаыллыбыт иини аахта. Буордара сууйуллубут. рйэ тоойун ууортан буруо унаарыйан кннэ. Миитэрэй р гыммата. Тоойу эргийэ ктт. рйэ кытыытыгар ыраастаммыт кн сиргэ таас, кумах булкаастаах инчээй буор чмхтммт. Ол таыгар Борискалаах Сафейка кэккэлээ чохчоон олороллор. Миитэрэй кэннилэриттэн чугааан кэлбитин крбтлэр. Саата суох лэлии олордулар. Миитэрэй крднэ, мас хорууданы ортотунан куоаахтыы хаыллыбыт дьоус ииккэ толору кутуллубут буору ууга тимирчи олордон баран, кыра крдьэхтии суоруллубут мастарынан, тктспт курдук ииттээх буордарын тгэиттэн трэ эргитэн харса суох булкуйа олороллор эбит. Балайда булкуйан буорун, бадараанын суурайан баран, рднээи бд таастары хаыйталаан кэбистилэр. Итинник хаста да хатылаатылар. Ол аайы анныларыттан болоорхой уу будулуйа срдэр. Ииттэрин ортотунан кумах былаастаах бытархай кырылас таас хаалбытын, дьон боччумуран олорон, хоруудаларын икки кырыытыттан тутан хардарыта инэнэтэн, тттр-таары ууну сомсон эйээлэтэн сууйан бардылар. Сотору-сотору мастарынан булкуйан тгэин кбтэн биэрэллэр. Тоолохторугар диэри ньыппарыммыт илиилэрэ кытара томуттар. Онно кыамматахтыы имигэстик бэгэччэктэрин эрэ хамсатан лэлии олордулар. Тохтоло суох кыра-кыратык сомоон ылар ууларынан хачайдаамахтаат, долгун араатынан кумахтарын рднээи таастары иит таыгар ыыталлар. Тиээр ааардас кумах сн хаалбытын сиксийэн ииттэрин тгэин кичээн одууластылар. Онтон уларытыа сылдьан крбхттлэр. Тугу эрэ ботур-ботур кэпсэттилэр. Кумахтарын барытын ииттэриттэн сайаан кыракый ылтаын хамыйахха скээн ыллылар, уоттарыгар куурда уурдулар. Туран тыылланастылар, Миитэрэйи крдлэр.

17

Сиридикээн баа атырдьах салбаыныы туора арахсар кылгас салаатын сырыынньа хочотун устун, суол сыыйа сис хайаа дабайар. Айанньыттар субуруан дабааны бытааннык р тахсан иэллэр. Ындыылаах аттар кхслэрин тыаа тииргэс буолбут. Тыыннарын былдьаан, тблрн умса быраан бокуойа суох дьккэллэр. Сотору-сотору бдрйэн умса хоруйбахтыыллар. Ыраахтан кстбт, ыыыр олоун курдук, ортотунан кэдэгэрдээх сис хайа араа чугааата. Суоллара инчээй муох ктэллэнэн барда. Аттар бадарааннаталаан ылаллар. Хочолорун баыгар кэллилэр. Манна хара маа баранан, онно-манна хаптаан сытар бэс болбукталарынан солбулунна. Дьон тыын быааынан тыынан, атахтарын тиилэин ат туйаыттан куоттаран, суолу ойоолуу хаамсан, кнтстрн кылгастык тутан, умса-тнн тэллэр. Эппэнэс гына аыластылар. Клннэрэ сарт тспт. Т да сылайдаллар, тохтоон сынньаналлара сатаммат. Дабаан кэмигэр ыарахан ындыылаах ат тохтоотоуна кхс сааллар.

эттэн хаан да уараабат хайа срн тыала аргыйда. Дьон умсугуйбуттуу уолуктарын арынан, бэргээлэрин устан итииргээбит эттэрин салгыа оустардылар. Сотору кэтэиннэриилээх кэдээллэригэр таыстылар. Манна тохтоон сынньана тэргэ быаарыннылар. Ындыыларын тэртээтилэр. Аттар сркхтэригэр диэри, туруохтааар Бориска кэдээли батыа чугас турар хайа оройун диэки хаамта. Араы батыа чубукулар ыллыктара болбукта быыынан эрийэ-буруйа тыргыллар. Ыллык устун хаамарга сирэ дэхси, тирэхтээх. Килбэчигэс хара нх тырыыкаламмыт чараас таас бытархайдарын дэхси дьапталатын быыынан, тнк курдук, крэ муох ммт. Сылгы дьогдьоор саалыгар майгынныыр сыыйа рдр арас оройугар таыста. Уйаара-кэйээрэ кстбэт мээик-мээик саланан бара турар кэрискэ хайалары, ахсаана биллибэт рэхтэр, рйэлэр хайыта солоон тспт хаспах хочолорун эргийэ сылдьан схпт хараынан дуоуйа крд. Туохха да уолууйбат холку, улуу кст. Оол, араа ттнэн кии хараа ыларын тухары Халыма салааларын ээр хайалара, кирээдэ курдук, туора кэккэлээн ыраах кх тумарыкка тиийэн сыыйа симэлийэн хаалаллар. Улуу рс киэ хочото, сд улахан моой кыыл хамсаабакка бгллэн сытарыныы, онон-манан ллээстэнэн хоту диэки нэлэийэн тэ турар. Илин диэки эргиллибитэ хаарынан сабыллыбыт адаардаах сис хайалар кылааннаах ргстр мрэ нэн клмнээллэр. Ок-сиэ, киэ, кэрэ да дойду!.. Ама маннык бэйэлээх баараай сир крэлэммит кураанах сымара таастарынан эрэ муурданыа дуо? Бу лгэрдээх сд кыраай ахсаана биллибэт гс рйэлэригэр, дири хаспахтарыгар айыла кнд баайын араас крнэриттэн биирдэстэрэ эмэ хайаан да кистэнэ сытар буолуохтаах. Хайаан да баар, ону Лкй Лгнтй булбут сомоо кмэ туоулуур. Бииги быйыл саас Муур рйэттэн мэлийдибит эрээри, атын рэхтэри, рйэлэри билбэппит эбээт. Ханан эрэ элбэх, бд кмстээх сир баар буолуохтаах. Ону крдххэ, булуохха эрэ наада. Туора салаа рэххэ кыын хаспыт уонча ииммитин быыс булан сууйбакка хааллыбыт. Кинээс тиэтэппитин кэннэ рл сылдьар кэлиэ дуо?! Ол кэриэтин лэ тохтууругар тиийэр. Бостуой холдьохсо, хайыы сылдьыа. Кэнники тннн кэлэн да сууйуллуо. Бориска арас оройун эргийэ барда. Ууктаах, кырыылаах рт ттлэрэ тнгрбт таастар бэрээдэгэ суох крэ-лакы дьапталана сыталлар. Тнэри сирэйгэ ситэ ууллубакка хаалбыт хаар лоскуйун алын ттгэр эмиэ да маан, эмиэ да саархайдыы боро нх к таастары ылан крбхтт. Бд кууоктары бэйэ-бэйэлэригэр лтртэ быраан, дьэбин сиэбитин курдук боро нх таас бытархайдарын сирийэн кыастаста. Кыыл кмс р таастарга баар буоларын туунан кини истэр этэ да, урут тбээн кр илигэ. Бодойбоо дааны маннык таас баарын йдбт. Арай иллэрээ саас Дьокуускай бириистэнигэр крсбт инженерин этиитин санаан кэллэ. Кини лхмэ бириискэлэригэр баран иэрэ. Борискалаах ймкн хайдах баран булуохтарын билбэккэ муна-тэнэ сырыттахтарына, крсэ тсптэ. Кинилэр кмс крдр баалаахтарын олус сэргии истибитэ. Уонна сбэлиир кэриэтэ этэн турардаах: «йд, кыыл кмс уот сиэбитин курдук боро нх кварц тааска баар буолааччы. Оттон бытархай км намыах хайалардаах нэлэгэр хочолоох рэхтэргэ крдххэ наада», – диэн. Бориска кыра кууок тааы илиитигэр ылан, эргитэ-урбата тутан кр-кр, дьонун диэки барда. Бу иэн эттэн крднэ, Сиридикээн хочото, кырдьык дааны, рг кылаана суох, млркэй тблх хара тыанан саба ммт, сбгэр сырыынньа рдр хайаларынан кэрэилэммит, киэ нэлэккэй крнээх эбит.

Дьоно ындыыларын ктн хомуна сылдьаллара. ст аты кутуруктарыттан холботолоон миэ аттарыгар сэтиилэммиттэр. Тойон Сиидэр кинээс эрэ атын сулумахтыы сиэтэн аллара диэки хаамта. Бу сис хайаттан соуруу диэки танаран, Буйунда рс хаас салаатын тутуан Хобочоон диэн рэх хочотугар киирдилэр. Бу рэх трдттэн биир кс аллара Буйунда соотох ыала Лкй Лгнтй олоо баар. Сиидэр кинээс Лгнтйг сылдьар наадалаах буолан, хотугулуу-илин иэилиннилэр. Онон кэлэ-бара икки кс сири стэрэр буоллулар. Лгнтйдхх хонуохтаахтар. Кинилэргэ хайата да биир. Хата, бу тн Лгнтй кытта кэпсэтиэхтэрэ. Ону-маны ыйыталаар да санаа баар. Ыаллара киээ аылыктарын ааан утуйаары олордохторуна тиийдилэр. Хоноолор кэлбиттэригэр, ордук тойоннорун крн уот оттор, кс буарар тбгэр тстлэр. Кинээс дьиээ киирдэ. Дьоно ындыыларын тэрэ, аттарын сыбыдахтыы хааллылар.

– Хайа, бу кэпсээит? – тойон киирэн уа ороо олорон сдйдэ.

– Суох. Эн кэпсээни? – Лкй улахан талах олоппоугар олорон симиттибиттии хоруйдаста.

– Кэпсээн кэмчи. Хайдах олороут, туоххут кэллэ-барда?

– Кэммитинэн олоробут, кэлии-барыы суох.

– Быйыл от хайдах буолсунуй? Бачча бэдиктэрдээх кии оту баас курулаамахтаатаы буолуо, – кинээс чороччу улаатан эрэр уолаттары ордук санаабыттыы тртэ-батарыта крд. – Арба кыыл кмнэн эргинэр кии оттооун, с иитэр барыа суох диэн эрдэи буолуо. Ол да буоллар быйыл биир эмэ ынаы уостатар инигин, – кинээс тыла- чиээн, кыйаханан барыах курдук буолла.

Лкй тугу дааны саарбата. Тойон кии хайыай, гэргээн эрдээ. Дьиин баран эттэххэ, ол босхоо кэлбит табаар кини ынаын уоугар биэрбит малынааар холооно суох элбэх этэ. Табаы бу билиэ диэри тарда олордоо. Хайа уонна оттон бэйэтигэр, уолаттарыгар тиктэрбит суккун сонноро сааларынан сырыттахтара дии.

Таыттан Борискалаах Сафейка, Миитэрэй киирдилэр. Бориска Лкй мичээрдээбитинэн кэлэн илии тутуан дорооболосто.

– Лгнтй, туох кэпсээн?

– Суох. Эиэхэ туох баарый? – Лгнтй сэргэхсийэ быыытыйда.

– Суох. Бу Уолаа баран иэбит.

– Ээ… Бтэн баран эрдэххит дии.

– Дьэ, биллибэт. Баар, тннхпт, баар, сир уларыйыахпыт, – Бориска икки саары икки ардынан хоруйдаата.

– Тугу эмэни буллугут дуо? – Лкй тойонуттан толуннар дааны, билиэх баата батарбакка, кмс туунан ыйытта. Туран кн булкуйбута буолла.

– Мэлийдибит. «Суолун» сибикитэ баар эрээри, кии туанара суох.

– Ок-сиэ, таах эрэйдэнээхтээбиккит. Суох бэйэкэтэ эбит буоллаа.

– Дьэ, туох да билбэт. сс эбии атын рйээ крдбт кии хайыа эбитэ буолла? – Бориска атын рйээ хайыы-йээ уонча иин хаыллан баран сууйуллубакка сытарын туунан кинээстэн мээйдэтэн Лгнтйг эппэтэ.

Алааппыйа эмис тайах этин кырбастарын улахан мас кытыйаа хоторон остуолга уурда. Дьон олоро тэн, ааабытынан бардылар.

– Бу хаан бултаабыт кыылгыный, бэрт эмис тайах эбит ээ? – кинээс сыалаах эти ытыра-ытыра сытыы быаынан элийбэхтээтэ.

– Быйыл быстар саас тоокко охторбутум. Байтаын тыы бэйэтэ этэ.

Лкй быаас Борискалаахтан тннт, брлр эккирэтиспитэ. Киэ сиринэн сылдьар ыырдарын хайан, эргиччи айа тардыталаабыта. Кини сытыы ырбаларыттан трт адьыра сыыйбыта, иккини хааннаан ыыппыта. Онно таарыччы бу кыылы бултаабыта.

Хоноолор тото-хана ааан, аттарын ыыталыы таыстылар. Лкй чэпчэтинэ таарыйа кэннилэриттэн батыста. Кинээс аылыгын ситэрэ Алааппыйаны утары остуолга олорон хаалла. Сайыы кн ырдьаччы киирбит. Уу-чуумпу нуурал тн аргыый саба халыйан, сылаас суоранынан сир ийэни итииргээбэтин диэбиттии сэрэнэн сэгэччи сабан эрэрэ. Кл крччлэр аттарын атах тардыталаан ыыталаатылар. Бориска Лкй таыгар кэллэ.

– Бииги Туора салааа уонча иини хаан баран сууйбакка хааллардыбыт, онон тннрбт буолуо. Тугу лээин? Аалыахпыт.

– Ээ, тннр эбиккит дии, – Лкй хайдах эрэ рэ ииттэ. – Тугу лэиэм буоллаай? Арай хотуур кстр буоллар бэрт этэ.

– Сп, була сатыахпыт.

Сарсыарда эрдэ туран айанньыттар хонубутунан бардылар. Лкй кыра уола Уйбааскы эмиэ соруктаах курдук эрдэ турда. Эргэ чабычаы толору хааламмыт элбэх араас таастары хасыан биир хара нх кууогу булла. Онтун быыыгар, кыбыталаан кэбиспит курдук, трт муннуктаах хараатыы саархай нх элбэх кыырпахтар килэбэчиэллэр. Уйбааскы ат холунун тарда турар Борискаа срэн кэллэ.