Млын на Сініх Вірах
Шрифт:
Ранцоў. Млын! Які млын? Той самы? Адказвай тут жа. Жылы выцягну.
Тэкля. Ты мяне, панок, не пужай. Я цябе толькі што куды мацней напужала. Ты жанчыну, якая тройчы раджала, пакутамі не страшы. I смерцю нас не страшы. Мы й так з вамі дзесяць разоў на дзень паміраем.
Ранцоў (дастаўшы пісталет). Даю тры хвіліны.
Тэкля. Нашто мне яны. Дрэнна вы нас ведаеце, што прыйшлі сюды. Задралі нас, раз’юшылі люд. Будзеце ракаў па рачулках карміць сваім мясам.
Яна стаіць вялікая, грозна насунуўшыся на Ранцоў. Той, відаць зразумеўшы, што такая не скажа, апусціў вочы, потым хутка стрэліў. Тэкля стаіць.
Што, ты біў сваю матку так стрэліў, каб заплацілі?
Ранцоў страляе другі раз – Тэкля падае. Усе ачышчаюць хату. Пуста. Тэкля падымае
Як добра, як лёгка. Жывіце, дзеткі, жывіце, людзі. Падае занавеса, падае, падае, чорная нейкая, чорная. (Апускае галаву.)
Ляжыць на падлозе пакінутая Тэкля, праз адчыненыя дзверы можна бачыць сіні асенні далягляд, і аднекуль далёка-далёка, з неба, даносіцца тужлівае “кру-кру”, сумны крык адлятаючых жораваў, быццам недзе ціха гудзе старцоўская старая ліра.
Дзея трэцяя
Карціна пятая
Антыкварная крама пана Дзюбкі на Рыначнай плошчы. Усю левую частку сцэны займае крама Дзюбкі. На шыльдзе велікапышны надпіс, але самая крама простая. Дзверы шырокія, расчынены наўсцяж, відны паліцы, на іх ляжыць “тавар”. Крама адгароджана ад плошчы нізенькім штыкетным парканам. Фортка расчынена. Ля крамы вялікае дрэва, лісце яго пажоўкла, пад дрэвам лава. На драўляным тратуары старая круглая афішная тумба. Усю правую палову сцэны і далей, за краму, займае рынак, аддзелены ад крамы вузкай палоскай бруку. За кірмашом сілуэт вельмі разруйнаванага будынка, лявей яго – старая царква. У краме фацэтны Дзюбка. У пачатку карціны прыходзяць з інтэрвалам Лаўрановіч–бацька і Андрэй. Кажуць нешта гаспадару і праходзяць у краму. На плошчы праходзяць розныя людзі. Тут баба Брэтычка, гандляры, інтэлігентная жанчына з галодным тварам і старым капялюшыкам у руках, бабы, высакародны Злодзей, нейкія другія цёмныя фігуры.
Бязладны гоман, вырываюцца з яго асобныя галасы.
– А вось сахарын, каму сахарын? – Добрыя шворкі! Гітлера можна павесіць.
– Што-о? – А ты не чапляйся, чалавеча, бо атрымаеш па зубах.
– Капялюшык, добры яшчэ капялюшык. Можа, каму трэба?
– Ты мне, чалавеча, гэтага барашна ў нос не торкай, яно з пяском, з яго кулагі не зварыш.
– Кулага не блага. А толькі калі табе, чалавеча, з пяском не трэба, дык ты б памёр лепей год таму. Зараз іншай няма, хаця ў каго спытай.
– Ты, Пятро, плюнь яму ў вочы, ды не кажы, што я паслаў.
– Дрэнна, сябра, над намі яны смяюцца, зневажаюць. – Нічога, дай час, будуць яны кутна смяяцца.
– Як так кутна?
– А так, як на стале чалавек смяецца, калі памрэ, кутамі рота.
– Чаго ты да мяне прывязаўся, душахват?!
– Не, ты паўтары, што казаў.
– Я табе паўтару, – ногі ў зад улезуць!
– Што ты з ім размаўляеш? Хлопні яго па галаве, і я дапамагу.
– Куды ты прэшся, любы? Не штурхайся, не спяшайся, паспееш яшчэ на шыбеніцу.
– Дар-рагія браты і сёстры, падайце міласцінку сляпому.
Дзюбка (пакупцу, немцу ў мундзіры гаўптмана). Што ж патрэбна пану? Можа, яму паказаць чароўную старую фібулу. Глядзіце, які тонкі візерунак. Не? Тады я прапаную пану гаўптману каштоўную рэч. Пан казаў, што ён гісторык, і, вядома, толькі яго адукаваны густ можа ацаніць гэта. Вось масляная лямпа, з кургана пад Рагачовам, у выглядзе жаночай галавы. Унікальная рэч, другая такая толькі ў Гнёздаўскім магільніку была. I каштуе глупства, толькі 1500 марак, як для вас, для калегі. Не? Ну добра, я бачу, што пану патрэбныя толькі рэчы, як кажуць, “прыма”. Гм... хіба што толькі для вас, для знаўцы. Вось тут у мяне ёсць рэч, якую б не аддаў нікому, якую можна хоць зараз аддаць у нямецкі нацыянальны музеум, як рэліквію. Гэта стары меч, які, як сведчыць надпіс, належаў князю Юрыю Мсціслаўскаму. Памятаеце, ён ваяваў з вашымі продкамі пад Грунвальдам, у 1410 годзе. Гэта вы абавязкова павінны купіць. Падумайце, які фурор! Вы скажаце гасцям: “А гэта меч чалавека, які разграміў тэўтонскі ордэн. Мы змылі з сябе гэту ганьбу, і я прывёз гэты меч з сэрца гэтай краіны, што тады перамагла нас”. Падумайце, як на вас будуць глядзець. Нашчадак Альбрахта Мядзведзя, рыцар! Ах, якім поспехам будзе пан карыстацца, дзякуючы гэтаму надзвычайнаму трафею! Цана ўсяго пяць тысяч марак. Не-не, не адмаўляйцеся. Пан – патрыёт, ён не захоча, каб я прадаў гэты меч у рукі – якому-небудзь беларусу. I, магчыма, пан пашкадуе, калі я пашлю гэту рэч у Берлінскі гістарычны музеум. Там ёй будзе месца, там ацэняць яе пікантнасць. “Меч заваёўніка зараз у нас. Нацыя змыла з сябе даўнюю пляму”. Запакаваць? Ну і добра, я ведаў, пан разбіраецца ў старажытнасцях. Якія ўпрыгожванні, якая сталь! Ах, я б і сам сабе пакінуў яго, ды не магу. Гандляру патрэбен капітал.
Пакупец, узяўшы пакунак, пайшоў. Дзюбка ціха смяецца яму ўслед.
А трасцы ты не хочаш замест мяча Юрыя Мсціслаўскага? Атрымаў дзесяць фунтаў іржавага жалеза і ідзе, як паніч, толькі што ў адным месце пяра няма.
Лаўрановіч. Ходзіце па лязу мяча, Дзюбка. Нашто ты іх дражніш? Знойдзецца калі-небудзь нейкі знаўца – і тады...
Дзюбка. Такіх знаўцаў, як яны, я б і швейцарамі ў свой музей не ўзяў. I, да таго ж, гэта вельмі смешна. Няма чалавека, якога б я не абдурыў. Яны нясуць ад мяне стары брухт, вышыванае рыззё, каўчэгі, у якіх, замест мошчаў, костка з маёй катлеты. Ганьба! А яшчэ культура! Не, калі ўжо вы мяне зрабілі камерсантам, дык цярпіце, калі я хачу пазабаўляцца. У мяне ў такіх выпадках па цэламу сабаку з рота скача.
Лаўрановіч. Як гандлюецца? Лягчэй цяпер?
Дзюбка. Палегчала бацьку к смерці. Раней крычаў, а зараз толькі глядзіць. Нічога, кармлю сябе, і ёсць грошы на абарот. Праўда, хапае толькі на хлеб. Я ж казаў, я няўдачнік.
Лаўрановіч. Дык вось, Дзюбка, адносна хлеба. Калі прыйдзе чалавек з Асінаўскага раёна, скажы яму, што хлеб патрэбен неадкладна. Млын можа стаць. Няхай вязе, у яго ёсць. I яшчэ, ты сабраў звесткі пра гарнізон? I пра чыгункі? Давай сюды.
Дзюбка дае Лаўрановічу шматок згорнутай паперы.
Дзюбка. Вось так заўсёды са мною. Вы ваюеце, а я гандлюю. Прыватны капіталіст, з Адлербергам дружбу завёў. А свае людзі не так даўно ноччу забіць хацелі, як здрадніка. Гэта мне ўжо з дзяцінства так не шанцуе. Поп пасварыўся з бацькамі і даў імя не Пятро, не Паўлюк, а Елпідзіфор. Прозвішча ў мяне таксама: Дзюбка! Я родам з вёскі Мазурыкі. Уявіце, Елпідзіфор Дзюбка з вёскі Мазурыкі!!! Якая, я пытаюся, можа быць павага такому чалавеку? Калісьці Мазурыцкі пан, яшчэ пры прыгоне, гарэзаваў, даў сялянам прозвішчы саромныя. Адзін – Швайка, другі – Распусны, трэці – Сіняпуп, а чацвёрты – Кур'ян, а майму продку – Дзюбка. I гэта яшчэ нічога, хоць уся ваколіца над намі смяецца, а вось быў у нас адзін па прозвішчу Сямізад. Дык той пасля 1861 года зрабіўся сальнікам, тысячнікам і захацеў жаніцца. А нявеста і кажа: “Змяні прозвішча, інакш не пайду”. А каб змяніць прозвішча, тады трэба было падаваць прашэнне на высачайшае імя. Ну, ён і падаў яго Аляксандру Трэцяму. Той паглядзеў і налажыў рэзалюцыю: “Калі яму многа, дык зменшыце на два”. Ну і стаў чалавек замест Сямізада – Пяцізадам, як быццам ад гэтага лягчэй.
Лаўрановіч. Язык твой добра прывешаны, таму ніхто цябе тут не заменіць.
Дзюбка. Я ведаю, але чорта з два вы б мяне тут бачылі, каб я не ведаў, што гэта ўсё для народа. Беларусы, я зразумеў гэта вельмі добра цяпер, – беларусы гэта не проста белыя валасы, блакітныя вочы, сем коп лапцей, “Лявоніха” і паўстанне Мурашкі, як гэта той-сёй з вучоных кажа. Беларусы гэта вельмі-вельмі складана. Мяне бярэ жах, калі я пачынаю ўглядацца ў гэту глыбіню – і не бачу дна. Вось я гляджу на чорнавалосага гродзенца і думаю: “Семсот год таму ты быў ятвягам, еў дзічыну, хадзіў у шкурах і размаўляў незразумелай гаворкаю. Але цяпер ты такі самы беларус, як і я, ты разам са мною выпакутаваў Каліноўскага і Купалу... Разам біўся на барыкадах 1905 года. Я гляджу на жыхара Смілавіч, бачу яго мігдалевідныя, раскосыя і, як ні дзіўна, блакітныя вочы і думаю: ты нашчадак татар, якіх пабралі ў палон ля Крутагор’я і пад Азовам, але ты і продкі твае з дзіцячых год бачылі тыя ж пушчы, паплавы і балоты, яны дарагія нам. Тваё прозвішча Асановіч, але зваць цябе Янкам, і ты яшчэ трыста год таму чытаў свой каран на беларускай мове, і мы разам, не гледзячы на форму вачэй, біліся з ворагамі і рабілі рэвалюцыю, нам аднолькава стралялі ў спіну кулакі. Мы адно цэлае да канца... Я гляджу на яго і кажу: “Брат”. Гэта найвялікшая таямніца на зямлі, – таямніца народа. На нас разам прэлі ад працы кашулі, мы елі аднолькавы хлеб, мы, беларусы, уваходзілі ў адно і тое ж брацтва, чыталі біблію Скарыны, а пасля вершы Купалы. А ёсць жа такія, што забылі гэта! Іншы раз я закрываю вочы і бачу прапрашчура. Профіль, падобны да профіля горнай птушкі, магутныя плечы, полымя вогнішча. Невядома, ці прыйшоў ён скуль, ці быў аўтахтонам на гэтай зямлі. Але мне дастаткова ведаць, што нашчадкі яго з гэтай зямлі не пойдуць. Не дарэмна яны ссяклі тут першае дрэва і насыпалі першы курган і здабылі 24 гады таму бязмежную волю. Будаваліся гарады, кахалі людзі, раджалі стагоддзямі на адным ложку. I каб цяпер на гэтым ложку раджала жонка чужынца? Даруйце, маёй дачцэ і самой на ім зручна. Стагоддзямі мы раслі, мацнелі, пісалі дзівосныя кнігі, плылі да нас ятвяжскія, чарнарускія, татарскія, дэйноўскія рэкі, каб адліцца ў адно, у дзесяць мільёнаў, у мой народ. Я гляджу і бачу ў ім добрую ятвяжскую памяць на Дабро і Зло, дэйноўскую ўпартасць і нашу, славянскую, бязмежную дабрыню. А калі прыходзіць вораг – я ў вачах майго народа бачу татарскае вераломства – з дрэнню няхай іншыя будуць высакароднымі... Мы добрыя, жаласлівыя, вельмі ціхмяны, гасцінны народ, але няхай паспрабуюць прыціснуць нас, задраць за жывое – з пекла дастанем.