Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце
Шрифт:
в) Нарастаючае апалячванне інтэлектуальнай беларускай эліты з ХVІ па ХVIII стагоддзе. Нават у ХІХ ст., пры здавалась бы вызначальным нашэсці русіфікцыі на землі беларусаў, сотні тысяч насельнікаў былога ВКЛ пераходзілі ў каталіцызм (чаго не было, нават, пры Рэчы Паспалітай) і затым запісваліся палякамі.
На працягу ўсяго ХІХ ст. паступова пачынаецца нацыянальнае адраджэнне беларускага насельніцтва. К ХХ ст. ў беларусаў ужо існавала сучасная беларуская літаратурная мова і пісьменнасць, якая існавала на аснове двух алфавітаў — лацінкі і кірыліцы, выпускаліся газеты —, «Гоман», «Наша ніва», «Наша доля» былі свае нацыянальныя паэты і пісьменнікі (Цётка, Я. Колас, Я. Купала, М. Багдановіч, Ядвігін Ш. і іншыя).
У
Першая хваля нацыянальнага адраджэння займае перыяд з 1861 г. па 1917 г. Перыяд ВКЛ намі не разглядваецца па прычыне таго, што ў тыя часы навогул яшчэ не пачаўся працэс фармавання нацый у сучасным паняцці (магчыма, за выключэннем Англіі, як адзначалася вышэй). Перыяд ВКЛ (з ХІІІ да ХVІ-га стагоддзя) — гэта па нашай класіфікацыі перыяд падзелу людзей па веравызнанням (формы монатэізму), ці па класіфікацыі Э. Гелнера — аграрны перыяд (пераднацыянальны).
Гістарычна склалася так, што першым ідэалагічным вучэннем на Беларусі была сацыял-дэмакратыя, якая ўвасаблялася ў Беларускай Сацыялістычнай Грамадзе (БСГ), ці проста Грамадзе. Гэтая партыя была створана шляхам рэарганізацыі Беларускай Рэвалюцыйнай Грамады (існавала з 1903 г.).
БСГ кіравалася двумя вельмі важнымі канцэпцыямі. Па-першае, яна выступала за сацыялізм, хаця і не мела адносін з расійскай камуністычнай партыяй (РКП(б)). Па-другое — і гэты факт стаў вызначальным пры стварэнні БНР і БССР — вялікае месца ў праграме БСГ займала праблема ажыццяўлення нацыянальнай ідэі. Упершыню за ўсю гісторыю Беларусі ў складзе Расійскай імперыі была створана праграма, дзе была выразна выказана ідэя аўтаноміі беларускіх зямель, аўтаноміі Беларусі ад Расіі. Хаця аўтаномія не прадуглежвала поўнай незалежнасці (Беларусь па праграме БСГ заставалася ў складзе Расйскай імперыі) — гэтая ідэя была на той час вельмі радыкальнай. Нітуючы пачатак і канец ХХ стагоддзя можна сказаць, што абвяшчэнне Рэспублікі Беларусь у 1991 годзе ёсць завяршэнне і ажыццяўленне ідэй сфармуляваных у праграме БСГ.
Пасля рэвалюцыі 1917 года ў Беларусі існавала дзве галоўныя палітычныя партыі: БСГ, якая ў 1918 г. была ператворана ў БСДП (Беларускую сацыял-дэмакратычную партыю), і Камуністычная партыя Беларусі (КПБ).
Дзейнасць БСГ — БСДП непарыўна звязана з яе лідэрамі — Іванам і Антонам Луцкевічамі, Алесем Гаруном і іншымі. Самае галоўнае, што прынесла іх дзейнасць: праграма БСГ была рэалізована на практыцы фактам стварэння 25 сакавіка Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР), праіснаваўшай, праўда, не доўга. Аднак да гэтага часу існуе ўрад БНР у эміграцыі (цяперашні прэзідэнт Івонка Сурвіла).
Іншыя вынікі атрымаліся ў выніку дзейнасці на Беларусі камуністаў (бальшавікоў). 1-га студзеня 1919 г. імі была ўтворана БССР. Ёсць меркаванне, што штуршком для абвяшчэння БССР, было папярэдняе ўтварэнне БНР.
У адрозненне ад цяперашніх часоў, у 20-я гады жыццё Беларусі пад кіраўніцтвам камуністычнай партыі было адметным шырокім нацыянальным уздымам, усеагульнай беларусізацыяй. Кіруючыся нашай класіфікацыяй ідэалогій (гл. папярэдні раздзел), можна сказаць, што дзейнасць грамадскіх і афіцыйных асоб, ды і наогул афіцыйную ідэалогію, можна суаднесці з нацыянал-камунізмам. Аднак ужо з 1929 г. пачалася новая эпоха, пачалося станаўленне культу асобы Сталіна, пачаліся жорсткія рэпрэсіі, пад якія трапілі не толькі іншадумцы (былыя сацыял-дэмакраты, нацдэмы), але і нацыянал-камуністы (Вацлаў Ігнатоўскі, Цішка Гартны і іншыя).
Гэта становіцца зразумелым калі усвядоміць наступную схему фармавання нацыі-дзяржавы: кожная нацыя, якая суіснуе з дамінуючай нацыяй у адной дзяржаве, для дасягнення дзяржаўнай незалежнасці павінна прайсці шлях з трох фаз:
— супольнае жыццё малой нацыі з вялікай у адной дзяржаве (беларусаў-тутэйшых
— дасягненне аўтаноміі ў рамках адной дзяржавы. Фактычна БССР у складзе СССР можна лічыць у нейкай ступені аўтаномнай рэспублікай. Аднак гэтая аўтаномія вельмі ўмоўная, бо ў таталітарнай дзяржаве, якой быў СССР, ні аб якіх свабодах не магло і быць гаворкі.
— барацьба за незалежнасць і як вынік — здабыццё яе.
Беларусь, абыходзячы другую з адзначаных стадый, 25 сакавіка 1918 г. стала незалежнай дзяржавай — спачатку гэта была БНР, а з 1 студзеня 1919 г. яе бальшавіцкай альтэрнатывай — БССР, «раўнапраўнай» рэспублікай у складзе СССР. На самой справе БССР не мела, нават, сапраўднай аўтаноміі. Адно што можна адзначыць — пэўную культурную самастойнасць Беларусі.
Другая хваля нацыянальнага адраджэння: 1918–1929 гады (БССР), 1921–1939 гады (Заходняя Беларусь).
Гэты перыяд быў перыядам бурнага развіцця беларускай нацыі. За досыць кароткі перыяд у галіне беларусізацыі было зроблена больш, чым за ўсё мінулае стагоддзе. Выйшлі першыя беларускія слоўнікі: у 1926 г. у Мінску выйшаў беларуска-расійскі слоўнік, складзены М. Байковым і С. Некрашэвічам; у 1924 г. у Коўна выйшаў расійска-беларускі слоўнік В. Ластоўскага; надрукаваны таксама галіновыя слоўнікі па фізіцы, хіміі і іншых навуках. Навукова-даследчае жыццё віравала ў асяроддзі першай беларускай навуковай установы Інбелкульта — папярэдніка Акадэміі Навук. Расквітнела беларуская проза і паэзія. Сфармавалася нацыянальнае тэатральнае мастацтва і народная творчасць.
Ёсць усе падставы сцвярджаць, што менавіта к 1929 году на Беларусі сфармавалася беларуская нацыя і адпаведна абазначыліся контуры беларускай нацыянальнай ідэі (БНІ). З’явіліся і першыя тэарэтычныя працы прысвечаныя беларускай праблематыцы. Асабліва трэба адзначыць ксяндза Адама Станкевіча, якім былі, па сутнасці, закладзены асновы беларускага нацыяналізму і БНІ.
Калі ў перыяд 20-х — 40-х гадоў ва Усходняй Беларусі ўсталяваўся камуністычны рэжым, то ў Заходняй панаваў капіталізм, які быў адносна больш лаяльным рэжымам і нават дазваляў шматпартыйнасць. Найбольш буйнай з беларускіх партый Заходняй Беларусі была БХДЗ (Беларуская хрысціянска-дэмакратычная Злучнасць), якой кіравалі Ян Пазьняк і ксёнз Адам Станкевіч. БХДЗ аб’ядноўвала ў сваіх шэрагах некалькі тысяч чалавек. Гэта былі галоўным чынам сяляне, а таксама збяднелая шляхта. Вялікі ўклад у развіццё нацыянальнай беларускай думкі зрабіў ідэолаг БХДЗ А. Станкевіч, які надрукаваў шэраг ключавых кніг аб хрысціянстве і беларускай нацыянальнай ідэі і ён фактычна заклаў асновы беларускага нацыяналізму.
Акрамя БХДЗ у Заходняй Беларусі існавалі і іншыя партыі: БСДРП (Беларуская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя), БНФ (Беларускі народны фронт) і, нават, Беларуская нацыянал-сацыялістычная партыя.
У часы рэпрэсій галоўным абвінавачваннем, што выдзвігалася да дзеячоў беларускай культуры, пісьменнікаў, паэтаў, мастакоў, вучоных і іншай творчай інтэлігенцыі было абвінавачванне ў «нацдэмаўшчыне», г. зн. у прыхільнасці да ідэалаў дэмакратыі і нацыянальнай ідэі — дакладней да ўсяго нацыянальнага. Гэтая «нацдэмаўшчына» амаль ўзводзілася ў ранг нейкай ідэалогіі, варожай да сацыялістычных і камуністычных ідэй і наогул «да будаўніка камунізму». Але на самой справе «нацдэм» — гэта быў толькі ярлык, які прыдумалі бальшавікі, а якой-небудзь пэўнай тэорыі, канцэпцыі, ці ідэалогіі, што падыходзіла б пад тэрмін «нацыянальная дэмакратыя», не існавала. Пад ярлык «нацдэма» маглі трапіць і былыя сацыял-дэмакраты з «Грамады» і хрысціянскія дэмакраты, што выехалі з Заходняй Беларусі у Савецкую Беларусь, і нацыянал-камуністы, і, нават, звычайныя беларускамоўныя пісьменнікі і паэты. Але з’яўлялася рэальнасцю і наяўнасць нацыянальна-адраджэнцкага руху ў БССР, які, па-сутнасці, і атрымаў назву «нацдэмаўшчына».