Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце
Шрифт:
Сказанае падцвярджае важнасць паліталагічнага аналізу канкрэтных праяў фашызму ў свеце і яго суадносін з нацыяналізмам. Гісторыя павінна ўсё ж нечаму навучыць нас.
2.4. Нацыяналізм і камуністычная ідэалогія
Нацыяналізм заўсёды быў ворагам камуністычнай ідэалогіі, а камуністычныя дзеячы ў сваю чаргу прыпісывалі нацыналізму буржуазную прапаганду і змагаліся з ім, як з прадуктам капіталізма. І сапраўды — сцвярджалі прыхільнікі навуковага камунізму — паняцце «нацыя» ўжываецца ў адносінах як да класу пралетарыяў, так і да класу капіталістаў, але ж капіталізм мусіць згінуць, людзі стануць роўнымі і тады настане адзінства сярод людзей, якія ня будуць дзяліцца на нацыі. Настане шчаслівае камуністычнае грамадства, дзе ўсе людзі радасна адпачываюць і творча бавяць час. Савецкі Саюз
Вынікам такой палітыкі стала адносна вялікая папулярнасць сацыялістычных і камуністычных ідэй у шэрагу краін, галоўным чынам трэцяга Свету. Пасля ІІ сусветнай вайны ў гэтых краінах пачаўся шырокі антакаланіяльны рух, які спалучаў нацыянальныя пачуцці многіх народаў з марксісцкай ідэалогіяй. З’явіўся нават тэрмін — «марксісцкі нацыяналізм».
Што ж знайшлося агульнага паміж нацыяналізмам і марксізмам-ленінізмам? На гэтае пытанне ёсць, як лёгка ўбачыць, станоўчы адказ. Абедзве ідэалогіі засцярагаюць ад адчуджэння чалавека, характэрнага для капіталістычных краін. Нацыяналісты змагаюцца за лепшае будучае сваёй дзяржавы, дабрабыт свайго народа для іх — першасная задача. Камуністы таксама, як галоўную мэту ставяць лепшую, ідэальную будучыню свайго грамадства. На гэтай платформе — адзінства ў мэтах супрацьдзеяння рацыянальнаму, мондыялістычнаму грамадству, характэрнаму для многіх краін Захаду — і будуецца марксісцкі нацыяналізм. Найбольшае распаўсюджанне марксісцкі нацыяналізм атрымаў у краінах трэцяга Свету: Кубе, Анголе, В’етнаме, Мазамбіку. Працэсы, якія адбыліся ў гэтых краінах, нагадвалі раннія нацыяналістычны рухі часоў французскай рэвалюцыі 1789 года — з той толькі розніцай, што папярэднікам сучасных будаўнікоў нацыянальных дзяржаў ня быў вядомы марксізм. У далейшым будзем называць гэты варыянт сучаснага нацыяналізму «левым».
Вялікую ролю ў распаўсюджанні левага нацыяналізму ў краінах трэцяга Свету пасля ІІ-й сусветнай вайны, а таксама ў краінах Усходняй Еўропы, адыграла перамога СССР у вайне супраць фашызма і як вынік перамогі — зацвярджэнне статусу звышдзяржавы. Калі краіны Усходняй Еўропы былі вымушаны прыняць савецкую мадэль пабудовы камунізму, то ў Азіі і Афрыцы марксісцкі нацыяналізм прыйшоў знутры, знайшоўшы сабе спрыяльную глебу ў аморфным, збяднелым і адсталым народзе, для якога прымітыўная і папулісцкая рыторыка камуністаў была як бальзам. Марксізм прывабліваў іх абяцаннямі сацыяльнага і палітычнага развіцця. Сапраўды, знешне Савецкі Саюз выглядаў у пэўныя часы даволі прыстойна. Гэта была дзяржава, якая мела моцны ваенны патэнцыял, якая мела першынства ў свеце па асваенню Космаса, была вядучай у навуцы і многіх іншых сферах быцця. Савецкі марксізм разглядваўся «не як шлях да пераадольвання чалавечага самаадчуджэння праз свядомую рэвалюцыйную працу, а як мэтадалогія выхаду са стану палітычнай і вайскавой залежнасці і дасягнення сапраўднага парытэту з Захадам».
Прыхільнікам савецкага камунізму не быў вядомы другі бок медаля савецкай сістэмы — мала хто ведаў якой цаной было заплачана за тую ваенную моц і прэстыж СССР у Свеце. Людзі яшчэ ня ведалі аб Гулагах, аб мільёнах рэпрасаваных, забітых і закатаваных у гэтай жа знешне квітнеючай савецкай сістэме.
З распадам СССР і Югаславіі ўзнік новы від нацыяналізму — посткамуністычны, які розніцца ад нацыяналізму папярэдняга перыяду. Ён характарызуецца тым, што краіна, якая нядаўна яшчэ была камуністычнай прымае палітычны курс і ідэалогію здольныя забяспечыць нацыянальныя інтарэсы гэтай краіны. У гэтых краінах нацыю мабілізуе так званы мабілізацыйны агент — нацынальная эліта. Сучасны нацыяналізм ёсць прадукт мадэрнізацыі, усеагульнай адукацыі, а тасама свядомага маніпулявання масамі праз гэтую эліту.
І падкрэслім самую вызначальную рысу нацыяналізму ў посткамуністычных краінах: нацыяналізм у гэтых краінах — сінонім дэцэнтралізацыі і дэмакратыі.
2.5. Сучасная палітра ідэалогій, месца нацыянальнай ідэі і нацыяналізму ў ёй. Суадносіны паміж ідэалогіямі і партыямі
Гістарычна (з часоў французскай рэвалюцыі 1789 г.) склалася так, што партыі, якія выступалі за радыкальныя палітычныя змены назваліся «левымі», а тыя, што выступалі за захаванне
У наш час розніца паміж левымі і правымі ідэалогімі істотна змянілася. Сацыял-дэмакраты пачалі выступаць за шматукладную эканоміку і, фактычна, пачалі зыходзіць з левага флангу. Лібералы наадварот пачалі ўводзіць элементы дзяржаўнага кіравання ў эканоміцы — а гэта ўжо ўхіл у левы бок. З другога боку партыі, якія выступаюць за істотныя змены рэжыму ў наш час не сацыялістычнага накірунку, а наадварот — іх апаненты: ліберальныя, нацыянальныя і іншыя, — тыя, што лічацца правымі партыямі.
Пасля распаду СССР утварылася шмат партый ліберальнага, нацыянальна-дэмакратычнага, сацыял-дэмакратычнага накірункаў, што процістаялі камуністычным партыям рэспублік былога СССР, і тое, што яны выступалі за змены рэжыму, таксама ставіць іх на правы фланг. Хаця, ідучы за логікай першапачатковага з’яўлення разлядваемай тэрміналагіі, усе згаданыя партыі можна было б залічыць да «левых» (бо яны за змены), а застыўшую ў сваім развіцці кампартыю — да «правай».
Такім чынам, сучасная класіфікацыя ідэалогій не зводзіцца да лінейнага прынцыпу мінулага ХІХ стагоддзя. Неабходна ўлічваць розныя фактары: характар эканомікі, характар рэжыму, адносіны да нацыянальнай ідэі і іншыя.
Мы паспрабуем абмежавацца толькі трымя прыведзенымі фактарамі і адлюстраваць суадносіны паміж дактрынамі з дапамогай геаметрычных пабудаванняў. Тры фактары (тры зменныя) патрабуюць для разгляду іх функцыянальнай залежнасці трохмернай прасторы. Аднак улічваючы цяжкасці адлюстравання трохмернай прасторы на плоскасці, разгледзім паасобку дзве схемы двухфактарных залежнасцяў: а) характар эканомікі — характар рэжыму і б) характар эканомікі — адносіны да нацыянальнай ідэі.
Першы варыянт класіфікацыі прадстаўлены ніжэй на схеме 5:
На схеме 5 у плоскасці васей X — Y, дзе Х — вось фактара свабоды эканамікі, Y — вось фактара свабоды асобы, фігуры 1-11 адлюстроўваюць асноўныя палітычныя ідэалогіі Еўропы.
Х + Ґ — бясконца вялікае значэнне свабоды эканомікі — рынкавая эканоміка, займае самую правую пазіцыю на схеме (супадае з сучасным азначэннем правай ідэалогіі).
Х — Ґ — скрайняя левая пазіцыя. Яна адпавядае эканоміцы цалкам кантралюемай дзяржавай.
Вось Y адпавядае ступені абмежаванасці свабоды асобы. Y +Ґ (верх восі Y) — аўтарытарны рэжым. Y-Ґ (ніжняя частка восі Y) — індывідуалізм, прыярытэт асобы чалавека над дзяржавай і іншымі грамадскімі групамі і класамі.
Фігуры пранумераваныя лічбамі 1 — 11 адпавядаюць асноўным палітычным ідэалогіям сучаснасці.
Пад нумерам 1 намалёваны эліпс (авал), які азначае самую цэнтрысцкую (бо яна па цэнтры як восі Х, так і восі Y) ідэалогію — нацыяналізм. Авал нацыяналізму 1 мае агульныя пункты сутыкнення з усімі іншымі ідэалогііямі (акрамя лібералізму) — сегменты 8, 10, 11. (Адносна паняцця ліберальны нацыяналізм мы будзем гаварыць асобна, бо ён не укладваецца у гэтую схему).
Нумар 2 — камуністычная ідэалогія: аўтарытарны рэждым, планавая эканоміка. Дзяржавы — носьбіты ідэалогіі: СССР (да развалу), Куба, Карэя, Кітай (змешаная эканоміка).
Нумар 3 — кансерватызм: рынкавая эканоміка, прыхільнасць да нацыянальнай ідэі, традыцыяналізм. Дзяржавы, дзе прытрымліваюцца кансерватызму (у дужках носьбіты згаданай ідэалогіі): Англія (Кансерватыўная партыя), Германія (Хрысціянскія дэмакраты), Аўстрыя (Народная партыя), Грэцыя (Новая дэмакратыя), Швецыя (Саюз Памяркоўных), Іспанія (Народны Альянс).