Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 9
Шрифт:
Тыя, не дужа рашуча, падыходзяць да нерухомага, скурчанага на баку Аўстрыяка. Неяк няўмела, яны падхапілі яго за рукі. Казак хацеў было ўзяць карабін Аўстрыяка, але Забела нецярпліва гыркнуў:
— На чорта ён табе!
Яны пацягнулі Аўстрыяка нагамі па доле да ямы…
Мяцельскі працягвае шпурляць рыдлёўкай… Яма значна паглыбела. Мяцельскі капае з нейкай азвярэласцю…
Аднекуль здалёк пачулася трывожнае сакатанне сарокі…
Да яе далучаецца другая… Сакатанне становіцца ўсё бліжэй…
Камандзір са злосцю ўглядаецца ў той бок, дзе сакочуць сарокі…
Валодзька падымае з зямлі нейкую палку, бяжыць да сасонніку і шпурляе палку ўгору. Але сарокі толькі пераляцелі на
Валодзька шукае яшчэ палку, але Камандзір спыняе яго:
— Не бегай, Валодзя, не трэба…
Валодзька вяртаецца да ямы:
— Раскрычаліся на ўвесь лес!
— Хай крычаць… — Камандзір зірнуў на Валодзьку: — У цябе хто-небудзь застаўся?
— Не… Бацьку яшчэ ўвосень забілі, каля Морачы. Я яго сам і пахаваў на лузе… А маці ўжо гады са тры як памерла. Старэйшая сястра была ў Слуцку, дык яе разам з дачкой малой, Леначкай, бальшавікі вывезлі немаведама куды на ўсход. Муж у яе быў падпаручнік, ротай у нашым батальёне камандаваў, дык яны паспелі адысці за Лань, да палякаў. А тыя ўсіх камандзіраў бальшавікам выдалі, дык яго разам з іншымі ў Слуцку расстралялі. А пра сястру, відаць, дазналіся… — Валодзька раптам змоўк, зірнуў на Камандзіра.
Той глядзіць некуды ўбок, быццам не слухае Валодзьку… Валодзька страпянуўся:
— Камандзір, я разам з усімі ваяваў за Беларусь! Я хачу, як усе! — голас у яго задрыжэў.
Камандзір, не гледзячы на Валодзьку, кажа:
— Добра, добра, Валодзя, — і пайшоў да ямы.
Тым часам Мяцельскі накапаў ужо ладныя кучы жвіру з абодвух бакоў. І калі ён выпрастаўся, каб спіхнуць шапку на патыліцу, у яму скочыў Валодзька:
— Дай я…
Мяцельскі неяк няёмка зірнуў на Валодзьку, потым на камандзіра…
Той апускае галаву да долу, адвярнуўся ўбок…
Мяцельскі без ахвоты аддае хлопцу кароткі тронак рыдлёўкі і выбіраецца з ямы…
А Валодзька з імпэтам уганяе рыдлёўку ў жвір і пачынае шпурляць яго ўгору…
Недалёка ад ямы сядзяць Дзед з Кажухаром, ціха размаўляюць. Кажухар, люляючы сваю параненую руку за пазухай, мерна пагойдваецца ад болю і праз слёзы жаліцца Дзеду:
— Ну завошта такая доля, скажы? Хіба я… проціў Бога, ці што? Ці супроціў людзей? Каб хоць як-небудзь жыць, дык нельга.
— Гэ, чаго захацеў! — зласнавата перапыняе яго Дзед. — Жыць!
— Ну… Жыць і то нельга…
— Было. Аджылі. А цяпер ляжам.
— Ляжам? Божа мой, божа… Я прагну толькі аднаго — скончыць свае пакуты. Усё роўна жыццё спляжана дарэшты. Некалі марыў набыць зямлю, каб зажыць на сваёй гаспадарцы. І, нібы вол, ад зары да зары шыў кажухі, збіраў грошы. Абшыў кажухамі, лічы, такі горад, як Слуцак, а ўся праца абярнулася торбай керанак, на паўпуда солі. Добра, што сын, Уладзя, не глядзі што малады, а ўдаўся разумнейшы за бацьку, не падмануўся на маё рамяство, пайшоў у горад служыць. Можа, чаго і даслужыцца, асабліва калі выб’ецца ў якое начальства ды паладзіць з бальшавікамі. Бацька во не паладзіў, за тое мне і расплата… — Кажухар стогне і круціцца, вочы зусім змакрэлі, і ён ужо не саромеецца той макраты, не выцірае іх.
Дзед быццам бы і не прыкмячае таго, не слухае Кажухара, сядзіць, унурыўшыся нерухомым позіркам у дол…
А Кажухар працягвае:
— Божа міласэрны, Маці Царыца Нябесная, не пакінь нас, не адвярніся хоць у гэты астатні час…
— Успомніў! — зноў зласнавата буркнуў Дзед. — Як прыпячэ, тады ўспамінаем. Раней помніць трэба было!
— Ды я ці калі забываўся! Я заўжды помніў, маліўся…
— А цяпер маліся, не маліся — адзін канец!
— Ай, божачка ты мой, божачка!
— Слухай, перастань ты выць! — ужо мякчэй кажа Дзед. — У мяне самога душа баліць… У цябе хоць ёсць каму ўспомніць, во сын твой хаця б. А ў мяне… Дзяцей Бог не даў, а жонка… Пабіў я яе, як раз перад паўстаннем. Не сказаць, штоб без прычыны… была прычына… Яна баба жаласлівая, заўжды каго-небудзь шкадавала — то дзяцей, то суседак, а асабліва каго з радні. Хто бяднейшы. А бяднейшы з усіх у яе малодшы брат Сёмка, дзяцей куча! А сам негаспадарлівы, заўжды з Вялікадня сядзіць без кавалка хлеба. У мяне ў свіронку была прыхавана тарбінка грэчкі, хацеў па вясне засеяць лапік ля сажалкі — не ўсё ж душыцца бульбай ды крупнікам. Але во жонка, як мяне не было дома, добра-такі адсыпала з тае тарбіны брату — бач, згаладнелі дзеці. Згаладнеюць, вядома, бо трэба працаваць, дбаць пра дзяцей ды гаспадарку, а не лайдачыць паўгода на печы! І вось аддала пуд грэчкі, быццам самой непатрэбна. Ну вось я і даў ёй добрага штурхаля! Яна ўпала, загаласіла на ўсю вёску!.. А тут якраз трэба было збірацца ў полк на фарміроўку. Ну, я ўзяў сякі-ткі харч ды так і пайшоў улегцы. Ну, трэба было? Гары яна гарам, тая грэчка!.. Калі б не такі канец, можа б, яшчэ і павініўся і паладзіў з жонкай… Увогуле, яна ў мяне не злапомная, даравала рознае, не першы раз. Але ўжо не павінішся — усё панясеш з сабой. На той свет. І ўсё праз гэтае наша жыццё, спрадвечную галоту! Ні па-людску жыць, і нават не па-людску памерці…
Яны абодва змоўклі… Камандзір зірнуў у яму…
Відаць, што Валодзька прытаміўся, рыдлёўка ледзь-ледзь трымаецца ў руках…
Камандзір заве:
— Забела! Давай падмяні.
Забела з яўнаю неахвотай лезе ў яму, бярэ ў Валодзькі рыдлёўку і пачынае без усякага запалу капаць…
Валодзька выбіраецца з ямы, адыходзіць убок і садзіцца на імшанік…
Сарок на дрэвах прыбавілася. Яны сакочуць усё болей, бы прадчуваючы тое страшнае, што тут неўзабаве адбудзецца. Іх ужо ніхто не адганяе…
Да Камандзіра падсаджваецца Казак:
— Вось усе начальнікі казалі, і ты таксама, што да зімы мы пераможам, вернемся дадому, падзелім панскую зямлю і зажывем па-людску, па справядлівасці ды ў згодзе — хто б не хацеў. Я б не супраць. Абы ўдалося. На жаль, не ўдалося! Не толькі сваёю сямейкай, але і наогул жыць… Ды што ж… Я не разумнейшы за іншых і, канешне, не шчаслівейшы. Калі вось ты, Камандзір, кажаш, што іначай нельга, значыцца, і праўда, нельга. Значыць, нявыкрутка атрымалася. Прыйдзецца паміраць… Але як усе, так і Казак… Вось толькі б паесці чагонебудзь. Перад смерцю…
Камандзір здзіўлена зірнуў на Казака:
— Паесці?.. — і раптам ён зарагатаў: — Паесці!..
Казак спачатку збянтэжана глядзіць на яго, а потым таксама зарагатаў разам з Камандзірам…
Камандзір гаворыць скрозь смех:
— Паесці!.. Слуцкую турму памятаеш? Чрэзвычайку? Казак у адказ матае галавой…
З размытага малюнка ўзнікае цёмны падвал…
Дзверы рэзка расчыняюцца, і ў іх моцна штурханулі нейкага чалавека, адзетага ў афіцэрскі шынель са зрэзанымі гузікамі і хлясцікам, босага. Спатыкнуўшыся, чалавек паваліўся на нечыя целы. Нехта пад ім злосна, па-блатняцку, вылаяўся.
— Прабачце, — выціснуў з сябе чалавек у шынялі. Ён неяк узгрэбся на босыя ногі, не ведаючы, куды ступіць ад дзвярэй. Ля яго ног варушыцца чалавек, нешта бурчыць.
— Ні чорта не бачу… — кажа чалавек у шынялі, і цяпер мы пазнаём яго. Гэта Камандзір.
— І не ўбачыш. Мы тут, бы краты, — адказаў яму нехта глухім шапялявым голасам.
— Вайскоўцы ёсць?
— Наўрад. Будзеш першым, — кажа той жа голас.
— І, можа, апошні, — буркнуў той, з-пад ягоных ног. Гэта Блатняк.
— Хай так, — болей бадзёра сказаў Камандзір і апусціўся там, дзе стаяў, — плячамі да самых дзвярэй.