Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 9
Шрифт:
Камандзір разумее, што зараз здарыцца нешта кепскае…
— Стойце! — загадаў ён строга. — Стойце, не трэба!
— Прыкончу скаціну!..
— Не трэба! Адпусціце! — загадвае Камандзір. Раптам залязгаў замок і дзверы рэзка расчыніліся…
— У чым справа! Што такое?..
У дзвярах стаяць двое чэкістаў, не пераступаючы парог.
— Устаць! Усім устаць!..
Першы хуценька ўскочыў Шапялявы… За ім з натугай падымаецца Пажылы… Устае камандзір…
Казак у доле з яўнай неахвотай
Блатняк застаецца ляжаць, бы сканаў… Але раптам ён залямантаваў, перабіраючы нагамі ў стаптаных, з глінай на сподзе, гамашах:
— Таварышы чэка, ён бандыт! — паказвае на Казака. — А гэты — ахвіцэр! — паказвае на камандзіра. — Яны ўцячы згаварыліся і ўдушыць мяне, каб я іх не выдаў! Забярыце іх!.. Бандыта і во — ахвіцэра!..
— Так!.. Выхадзі! Усе выхадзі! — загадвае адзін з чэкістаў. Спачатку ўсе збянтэжыліся, але, раптам, загаварылі адразу разам:
— Як гэта — выхадзі?.. Мы ні пры чым!.. Гэта яны — контра! У расход іх трэба! — лямантуюць Блатняк, Шапялявы і Пажылы…
Чэкіст:
— Я сказаў: выхадзіць усім! Усе пойдзеце ў расход! Камандзір зірнуў на Казака…
Той усё зразумеў, ледзь прыкметна кіўнуў галавой…
— Давай! — крыкнуў Камандзір і кідаецца на чэкістаў… За ім рашуча дзвінуў Казак…
З размытага малюнка зноў узнікаюць твары Камандзіра і Казака… Перастае смяяцца Камандзір, за ім Казак.
— І ўсё з-за паўвядра пярлоўкі! — кажа Камандзір.
— Ага, — адказвае Казак. — Нажэрліся — і як ракі, назад…
— Пашанцавала нам тады… А зараз…
Забела тым часам раўняе дол у яме, потым пачынае мераць крокамі:
— Раз… два… тры… чатыры… пяць… шэсць… сем… восем… Восем!.. Як раз… Усё! — крычыць ён угору. — Фініта ля камедыя! — кідае рыдлёўку з ямы.
Камандзір падыходзіць да ямы:
— Ладна, годзе, — і кліча астатніх: — Усе сюды!
Усе неяк нясмела, бы баючыся, узлазяць на жвір, бліжэй да ямы…
Камандзір ціха пытаецца:
— Хто першы?
— Першы ўжо ёсць, — сказаў Мяцельскі. — Во, Аўстрыяка…
— Давай яго сюды! — загадаў Камандзір.
Разварочваючы ботамі рыхлую кучу, Мяцельскі рашуча падвалаквае распластанае цела Аўстрыяка да ямы, уніз галавой падае яго Забелу. Той пераймае цела, сцягвае з краю ямы і выпроствае яго ў доле. Хоча злажыць рукі Аўстрыяка на грудзях, але тыя ніяк не складваюцца… Тырчаць скурчанымі пальцамі ўгору…
— Пакінь, не трэба, — кажа Камандзір і дапамагае Забелу выбрацца з ямы.
Мяцельскі стаіць высока на кучы жвіру:
— Дык як будзем? Па адным ці ўсе разам?
— Па адным, — ціха мовіў Камандзір. — З нагана…
— У яме?
— У яме… Каб меней грукату…
Камандзір абводзіць усіх чужым напружаным позіркам… Яны ўсё зразумелі і сціхлі, нават, не дыхалі…
— Што ж, спадары… Нам не ўдалося, можа, удасца іншым. Яны нас успомняць. Усё ж, мы не за сябе, не за сваё, якога ў нас не было. Мы за Беларусь… нашу няшчасную старонку. Прымі, Божа, твае ахвяры…
Яны ўсе стаяць і маўчаць… Яны чакаюць…
Камандзір, зглытнуўшы даўкі камяк у набалелым горле, раптам сказаў са знарочыстай строгасцю:
— Хто першы?
Выдалася кароценькая пакутная паўза… Мяцельскі кідае са злосным адчаем:
— Ат, маць тваю… Давай я… — І, абрушваючы жвір, рашуча скочыў у яму. — Дайце рэвальвер!
Камандзір расшпіліў на баку кабур, выняў наган і падае Мяцельскаму.
Той ухапіў яго знізу і рухава выцягваецца побач з Аўстрыякам…
— Жыве Беларусь!
— Жыве… — нечакана слабым голасам азваўся Камандзір, але яго перапыніў глухі рэвальверны стрэл у яме.
Дзве сарокі з бліжняй бярозы спалохана пераляцелі далей… На зямлі зноў настала пакутная паўза… Усе стаяць моўчкі…
— Ну, хто далей?.. Ты, Зубко? — няпэўна павярнуўся Камандзір у бок Дзеда.
Той нерашуча робіць некалькі крокаў праз жвір, спыняецца:
— А ружжо?
— З ружжом, братка, — мякка сказаў Камандзір. Дзед неяк грузна зваліўся ў яму…
І зноў яны стаяць нерухома, чакаючы… Стрэл коратка грукнуў і сціх…
— Ну? — павярнуўся Камандзір да астатніх. — Ты? — запытальна зірнуў ён на Кажухара.
— Ды я… Калі адважуся… Калі што, дык прыстралі, Камандзір. Калі што… — і няспрытна ўссеўшы на край ямы, Кажухар ціха споўз туды…
Камандзір павярнуўся да астатніх…
Перад ім стаяць удвох: Казак і Валодзька…
Казак уважліва зірнуў у вочы Камандзіра, затым няспешна, разам з вінтоўкай, лёгка шаснуў у яму, дзе амаль адразу грымнуўстрэл…
На край ямы ступіў амаль змярцвелы Валодзька…
— Сулашчык! — гукнуў да яго Камандзір. — Пастой… Камандзір падыходзіць да Валодзькі:
— Табе, Сулашчык, заданне: закапаць, зараўняць! Каб следу ніякага не асталося!.. І — жыві!
— Я?
— Ты, а хто ж… Жыві!.. За нас!.. За бацьку!.. Дай я цябе абдыму!
Няспрытна, адною рукой, Камандзір нямоцна абняў Валодзьку. Трохі памарудзіў і, густа абрушваючы жвір, зваліўся ў яму…
Валодзька застаўся стаяць — ашаломлены, разгублены… Скалануўся ад неспадзеўкі, калі з ямы пачуўся апошні стрэл… І наступае цішыня… Толькі недзе здалёк чуецца сакатанне сарок.
Валодзька закопвае яму-магілу і плача… Ужо можна было не стрымліваць слёз, саромецца тут не было каго… У яму ён не зірнуў ні разу, ён гроб і гроб рыдлёўкай рыхлы жвір з берагоў… На небе з’явіліся цёмныя аблокі… Здалёк пачуўся грукат навальніцы… Пачынаецца дождж…