Прыгоды ўдалага ваякі Швэйка ў сусьветную вайну
Шрифт:
У сваім імкненьні паднесьці чытачу што-небудзь новае і нечаканае я сам выдумляў жывёлін. Я грунтаваўся на тым прынцыпе, што, напрыклад, слон, тыгра, леў, малпа, крот, конь, сьвіньня і г. д. даўно ўжо кожнаму з чытачоў «Сьвета жывёлін» вядомы і што трэба разварушыць чытача чым-небудзь новым, якімі-небудзь вынаходніцтвамі. У выглядзе спробы я пусьціў «серкаватага кіта». Гэта новы від кіта быў велічынёю з траску і быў забясьпечан пухіром, поўным мураўінай кіслаты, і асаблівай пабудовы клоакай, з якой серкаваты кіт выпускае з выбухам асаблівую кіслату, якая дурнап‘яніла маленькую рыбку, якою харчаваўся кіт. Пасьля адзін ангельскі вучоны, не памятаю, якое я яму прыдумаў прозьвішчы, назваў гэту кіслату «кітавай кіслатой». Кітавы тлушч быў усім вядомы, але новая кітавая кіслата ўзьняла цікавасьць, і некалькі чытачоў запыталіся ў рэдакцыі, якой фірмай вырабляецца гэтая кіслата ў чыстым выглядзе.
Магу вас упэўніць, што чытачы
Усьлед за серкаватым кітом я вынайшоў цэлы шэраг іншых дзівосных зьвяроў. Назаву хоць-бы «благуна прайдзісьветнага» — сысуна з пароды кэнгуру, «быка спажыўнога» — прототып нашай каровы, і «сэпіовага наліўняка», якога я залічыў да сям‘і пацукоў. З кожным днём у мяне прыбаўляліся ўсё новыя і новыя жывёліны. Я сам быў зьдзіўлен сваімі посьпехамі ў гэтай галіне. Мне ніколі раней і ў голаву ня прыходзіла, што паўстане патрэба значна дапоўніць фаўну. Ніколі-б ня думаўі што ў Брэма ў яго «Жыцьці жывёлін» магло быць гэтулькі прапушчана. Ці ведаў Брэм і яго пасьлядоўцы пра майго кажана з вострава Ісляндыі, пра так званага «кажана заморскага», ці пра маю хатнюю кошку з верхавіны гары Кіліманджаро пад назвай «пачуха раздражненая»? Хіба хто-небудзь з зоолёгаў меў да таго часу хоць якое-небудзь уяўленьне пра «блыху інжынэра Куна», якую я знашоў у бурштыне і якая была зусім сьляпая, бо жыла на дагістарычным краце, які таксама быў сьляпы, бо яго прабабка спарвалася, як я пісаў у артыкуле, са сьляпым «пячорным мацаратам» з пастоенскай пячоры, якая ў тую эпоху пашыралася да самага цяперашняга Балтыцкага мора.
З гэтай, нязначнай па-сутнасьці, прычыны ўзьнікла буйная полеміка паміж газэтамі «Час» [53] і «Чэх» [54] . «Чэх», цытуючы ў фэльетоне мой атрыкул пра вынайдзеную блыху, зрабіў вынік: «Што бог ні робіць, усё к лепшаму». «Час», натуральна цалкам рэалістычна падышоў да пытаньня і разьбіў маю блыху па ўсіх пунктах, захапіўшы дарэчы і прападобнага «Чэха». З того часу, відавочна, мая шчасьлівая зорка вынаходніка, прыродазнаўцы, які знашоў цэлы шэраг новых стварэньняў, згасла. Падпісчыкі «Сьвета жывёлін» пачалі выказваць нездаваленьне. Прычынаю для нездаваленьня былі мае дробныя нататкі пра пчалярства і птушніцтва. У гэтых нататках я разьвіў некалькі новых сваіх уласных тэорый, якія літаральна выклікалі паніку ў навуковых жывёлагадоўчых колах, бо, пасьля некалькіх маіх вельмі простых парад чытачом, вядомага пчаляра Пазоўрэка разьбіў паралюш, а на Шумаве і ў Падкраканошшы [55] ўсё пчалярства заняпала. Свойская птушка выдахла — адным словам, усюды ўсё здыхала. Падпісчыкі прысылалі пагрозныя лісты. Падпіска на часопісь спынілася.
53
Соцыялістычная газэта.
54
Клерыкальная газэта.
55
Перадгор‘е Ісполінскіх гор.
Мне засталося ўзяцца за лясную птушку. Да гэтага часу добра памятаю свой конфлікт з рэдактарам «Вясковага агляданьня» дэпутатам-клерыкалам Іосіфам М. Кадлчакам. Пачалося з таго, што я выразаў з ангельскай часопісі «Countzy Lite» малюначак з птушкай, якая сядзела на гарэшніку. Зьмясьціўшы гэту птушку ў нашай часопісі, я назваў яе «гарэхаўкай» так-жа сама, якя, не вагаючыся, казваў-бы птушку, якая сядзіць на маліне — лёгічна, — «малінаўкай», а якая сядзіць на рабіне — «рабінаўкай». Заварылася каша. Кадлчак напаў на мяне ў адкрытым лісьце, сьцьвярджаючы, што гэта сойка, а зусім не «гарэхаўка», і што «гарэхаўка» — гэта рабскі пераклад з нямецкай мовы Eichelhoher.
Я адказаў яму лістом, у якім выклаў усю сваю тэорыю пра «гарэхаўку», перасыпаючы сваё выкладаньне больш-менш моцнымі выразамі пра апонэнта, і ўставіў некалькі цытат з Брэма, прыдуманых мною самім. Дэпутат Кадлчак адказаў мне адкрытым лістом у рэдакцыю «Вясковае агляданьне», зьмешчаным у якасьці перадавіцы.
Мой шэф, пан Фукс, сядзеў, як заўсёды, у кафэ і чытаў мясцовыя газэты, бо за апошні час стаў сачыць за нататкамі і рэцэнзіямі на мае цікавыя артыкулы з «Сьвета жывёлін». Калі я прышоў у кафэ, ён толькі моўчкі кіўнуў галавою на «Вясковае агляданьне», якое ляжала на стале, і паглядзеў на мяне сумнымі вачыма. Гэты выраз вачэй стаў ў яго за апошні час заўсёдным.
Я прачытаў услых перад усёй публікай:
Мною заўважана, што ваша часопісь уводзіць новую нязвыклую і неабгрунтаваную зоолёгічную тэрмінолёгію, занядбайваючы чыстату чэскай мовы і прыдумляючы ўсялякіх жывёлін. Я ўжо зазначаў, што замест агульнапрынятай і з даўных гадоў ужыванай назвы «сойка» рэдактар ваш уводзіць назву «гарэхаўка», што зьяўляецца «літэральным перакладам нямецкага тэрміну Eichelhoher — сойка».
— Сойка, — паўтарыў за мною безнадзейна выдавец. Я спакойна чытаў далей:
У адказ на гэта я атрымаў ад рэдактара вашай газэты часопісі «Сьвет жывёлін» ліст характару асабістага I напісаны надзвычайна грубым, нястрыманым і бадзёрыстым тонам. У гэтым лісьце я быў названы невукам і жывёлінай, якая заслугоўвае ўсялякай зьнявагі. Прыстойныя людзі ня могуць дазволіць сабе ў дыскусіях навуковага характару такой аргумэнтацыі. Гэта яшчэ пытаньне, хто з нас абодвых большая жывёліна. Магчыма, што мне ня трэба было супярэчыць у адкрытым лісьце, але з прычыны перагружанасьці працай я не палічыў важнай гэту мізэрную акалічнасьць. Цяпер-жа. пасьля хамскіх выбрыкаў вашага рэдактара, я лічу сваім абавязкам прыбіць яго да ганебнага слупа грамадзкай зьнявагі. Ваш рэдактар вельмі памыляецца, лічачы мяне невукам і жывёлінай, якая ня ведае, як называецца тая ці іншая птушка. Я займаюся орнітолёгіяй на працягу доўгага часу і чэрпаю свае веды ня з мёртвых кніг, а з вывучэньяя самой прыроды, маючы больш птушак у клетках, чым мог бачыць у сваім жыцьці ваш рэдактар, які ня выходзіць за межы праскіх шынкоў.
Але ўсё гэта рэчы другарадныя, хоць, вядома, вашаму рэдактару «Сьвета жывёлін» ня шкодзіла-б пераканааца, кім зьяўляецца той. каго ён называе жывёлінай, раней, чым нататкі гэтыя выдуць з-пад пяра і пападуцца на вочы чытачом у Моравіі і ў Фрыдляндзе пад Містэкам, дзе да гэтага артыкулу ў вашай часопісі таксама былі падпісчыкі. Урэшце справа не ў полеміцы асабістага характару нейкага вар‘ята, а ў тым, наб аднавіць праўду. Таыў паўтараю яшчэ раз, што нельга выдумляць ці перакладаць літаральна назвы, калі ў нас ёсьць усім вядомая свая назва «сойка».
— Так, сойка, — яшчэ больш безнадзейным голасам сказаў мой шэф.
Я чытаю спакойна далей, не даючы сябе перапыняць.
Калі неспэцыяліст і хуліган бярэцца не за сваю справу, дык гэта нахабнасьць з яго боку. Дзе гэта чутно, каб сейку называлі гарэхаўкай? У працы «Нашы птушкі» на старонцы 148 ёсьць латынская назва «Ganulus glaudarius, В. А.» Гэта і ёсьць сойка.
Рэдактар вашай часопісі, бясспрэчна, павінен будзе прызнаць. што я ведаю птушак ляпей, чым іх можа ведаць не спэцыяліст. Гарэхаўка, па тэрмінолёгіі профэсара Байера. зьяўляецца ня чым іншым, як «Mucicrasa carycatectes, В» і гэта латынскае «В» не азначае, як напісаў мне ваш рэдактар, слова «балдык». Чэскія птушкаводы ведаюць толькі сойку звычайную і не сустракалі для яе назвы «гарэхаўка, прыдуманай панам, да якога якраз і падыходзіць пачатковая літара В паводле яго ж тэорыі.
Нахабныя выбрыкі, накіраваныя супроць асобы, сутнасьці справы не мяняюць. Сойка застанецца сойкаю. што-б ня плёў ваш рэдактар „Сьвета жывёлін“. Апошняе будзе толькі лішнім доказам таго, што аўтар ліста піша не па сутнасьці справы, бессаромна спасылаючыся на няпэўныя цытаты з Брэма. Так, напрыклад, гэты хуліган піша, што сойка паводле Брэма, старонка 452, залічаецца да сям‘і крокодылавых, у той час. як на гэтай старонцы гаворыцца пра жулана ці стракатніцу звычайную (Lanius minor, L). Мала таго: гэты, мякка кажучы, невук спасылаецца зноў на Брэма, заяўляючы, што сойка залічаецца да сям і пятнаццатай і што Брэм залічае вароны да сям‘і семнаццатай, да якой належаць і каўкі, прычым аўтар ліста такі нахабны, штв называе мяне каўкаю (Colacus) з віда сарок, сініх варон з адменнасьці acтaлoпaў, хоць на той-жа старонцы 452 гаворыцца пра соек лясных і стракатых сарок».
— Лясныя сойкі, — уздыхнуў мой выдавец, схапіўшыся за голаву. — Дайце-ж сюды газэту, я дачытаю.
Я спужаўся, пачуўшы, што выдавец, чытаючы, пачаў хрыпаць:
— «Грудзяк» ці турэцкі чорны дрозд, — прахрыпаў ён, — усё-роўна застаецца ў чэскім перакладзе чорным драздом, а шэры дрозд — шэрым.
— Шэры дрозд называецца «рабінаўкай» пан шэф, — пацьвердзіў я, — бо ён жывіцца рабінаю.
Пан Фукс адшпурнуў газэту і залез пад більярд, хрыпячы апошнія словы артыкулу:
— Turdus — грудзяк!.. К чорту сойку! — закрычаў ён раптам з-пад більярду. — Няхай жыве гарехаўка! Р-р-р, укушу!
Ледзьве яго выцягнулі. Праз тры дні ён сканаў у вузкім сямейным коле ад запаленьня мазгоў.
Апошнія яго словы ў момант прасьвятленьня розуму перад сконам былі:
— Для мяне важны не асабістыя інтарэсы, а дабро для ўсіх. З гэтага пункту погляду і прымеце маё апошнае меркаваньне, як па сутнасьці, так і…
— Тут ён сканаў.
Вольнапісаны змоўк на хвіліну, а потым не бяз кплівай хітрасьці сказаў капралу:
— Гэтым я хочу сказаць, што кожны можа папасьці ў няпрыемнае становішча і што чалавеку ўласьціва памыляцца.