Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Шрифт:
Дагэтуль у Шастака ўсё iшло быццам няблага. Яго ня бiлi на допытах, абыходзiлiся ветлiва, з павагай, здаралася, нават частавалi гарбатай з цукеркамi. А тут нешта перамянiлася. Тыднi два яго зусiм не вадзiлi да сьледчага, быццам забылiся, што ён тут сядзiць i чакае. Пасьля павялi на суд. Шастак думаў, што ў адносiнах да яго суд - пустая фармальнасьць, але на справе аказалася ня так. Не фармальнасьць. Найперш да яго адразу зласьлiва паставiлiся канваiры, сурова сустрэлi судзьдзi. Кароткi злы допыт здаўся яму недарэчным: мусiць, гэтыя судзьдзi ня ведалi, што ў яго iнакшая, чымся ў астатнiх, справа. Пэўна, ня ведалi. Магчыма, сьледчы Кутасаў штосьцi не перадаў iм. Якiх папераў цi якiх указаньняў. I калi яму аб'явiлi: да вышэйшай меры з канфiскацыяй маёмасьцi, ён найперш шчыра зьдзiвiўся. Але тут жа падумаў, што, мабыць, так трэба. Усё ж ён там быў не адзiн - iх было шмат, абвiнавачаных ворагаў народа. Значыць, яго трэба было прыкрываць, каб не западозрылi iншыя. Хоць бы й той самы Казёл Аўтух, якi таксама атрымаў вышку. А пасьля, можа, Шастака i выпусьцяць. Бо завошта ж яго расстрэльваць? Яго ўзнагародзiць трэба за ягоныя пяцiмесячныя турботы ў турме, за паслугi, якiя ён аказваў органам i партыi. Пасьля дзён колькi ён цярплiва чакаў у камэры, ды марна. Тады пачаў патрабаваць сьледчага, таго ж Кутасава. Аднойчы, калi ён, дужа затрывожаны, грукаў у дзьверы, увайшлi два наглядчыкi й пачалi яго бiць. Тады ён адчуў выразна, што ягоная справа дрэнь. Але ўсё роўна не хацелася верыць у кепскае, чакаў, што нарэшце Кутасаў яго паклiча, i ўсё стане, як трэба. А калi ня клiча, то, можа, яго няма ў турме, можа зьехаў куды ў камандзiроўку. У Маскву. Ня мог жа ён забыцца, што ў турме-"амэрыканцы" яго чакае верны памагаты органаў, партыец Шастак.
Ён выглядаў сьледчага ўначы на падворку, як iх вывелi для пасадкi ў машыну, але сьледчага не было i тут. Бы скрозь зямлю правалiўся. Тады Шастак пачаў думаць, што, мабыць, той зьявiцца перад самым расстрэлам i ў апошнi момант адлучыць яго ад iншых. I ён думаў, што галоўнае для яго цяпер, як i раней, - не раскрыцца, не зазлаваць, да канца выканаць свой сакрэтны абавязак. Тады ўсё будзе добра. Павiнна быць добра.
Машыну дужа пахiлiла набок, страсянула, матор, чутна было, гучна зароў, але, падобна на тое, яны спынiлiся. Сурвiла прыкладна вызначыў, дзе - у лагчынцы, дзе заўжды была разьбiтая дарога, i ў мокрыя днi стаялi глыбокiя лужыны. Надоечы якраз пачалiся дажджы, лужыны маглi й пабольшаць. Седзячы ля дзьвярэй, ён слухаў, як пад машынаю марна шархацелi ў каламуцi колы - машына буксавала. Наперадзе бразнулi дзьверцы кабiны, i пачуўся голас - гэта вылез на дарогу памкамэнданта Косьцiкаў, якi цяпер ехаў выканаць прысуд.
– Лявей, лявей бяры ты, ахламон!
– раздражнёна гукаў ён да шафёра, якi старанна газаваў маторам. Але машына толькi тузалася на месцы, камякi гразi ляскаталi па яе жалезным днiшчы.
– Дай я...
Пачаў газаваць Косьцiкаў - i дужа, i цiшай, але, падобна, дарма, - яны толькi глыбей садзiлiся ў багну.
Некалi гэтага Косьцiкава, тады маладога хлопца, якi толькi пачынаў службу ў органах, перавялi з раёну ў iхную ўправу турмы. На працы яго першым сустрэў Сурвiла, якi тады заступiў на дзяжурства. Хударлявы, нясьмелы Косьцiкаў уважна слухаў аповед пра заведзеныя ў турме парадкi, абавязковыя строгасьцi з арыштантамi. Усё тут было яму новае, Сурвiла ж ужо меў сякi-такi досьвед. Тады ён параiў маладому чэкiсту, дзе пашукаць кватэру, i той сапраўды знайшоў ладны дамок ля Кальварыйскiх могiлак; неўзабаве запрасiў Сурвiлу на госьцi, i яны добра там выпiлi. Празь нейкi час Сурвiла перайшоў у сьледчы аддзел на павышэньне, а Косьцiкаў застаўся ў камэндатуры на ягонай пасадзе памочнiка камэнданта. Цяпер, калi чэкiсцкая служба Сурвiлы гэтак трагiчна канчалася, як бы той самы Косьцiкаў не заняў ягонае месца ў сьледчым аддзеле. Што ж, Сурвiла ня меў падставы пярэчыць: Косьцiкаў хлопец талковы, сапраўдны чэкiст, не глядзi, што малады гадамi.
Урэшце памкамэнданта, вiдаць, зразумеў, што сiлаю рухавiка з багны ня вылезьцi. Уключыўшы малы газ, ён выскачыў з кабiны i забразгаў засовам машыны.
– Ану - падпiхнём! Ты, Мiкалай, i ты, Казёл, вылазьце!
Яны сядзелi блiзка ля дзьвярэй i згодна паднялiся. Сурвiла рашуча скочыў ботамi ў твань, а Аўтух замарудзiў, ня ведаючы, куды тут ступiць. Але Косьцiкаў зноў злосна прыкрыкнуў, i Аўтух няспрытна плюхнуўся лапцямi ў ваду.
– Давай! Як я скажу, - камандаваў Косьцiкаў, стоячы на ўзбочыне.
– Шафёр, паддай газу! Ну, раз, два - узялi!
Што было сiлы яны пачалi пiхаць у зад нiзка аселай буды - Сурвiла з аднаго боку, Аўтух - з другога. Вакол было цёмна. Збоч ад дарогi чарнеўся ў тумане лес, з начнога перадранiшняга неба церушыў дробны дожджык. Колы шалёна кiдалi ў iх ашмёткамi гразi. Сурвiлава скуранка стала хутка макрэць, таксама, як i руды суконны Аўтухоў армяк. Яны дужа старалiся, упiраючыся нагамi ў гразкае дно лужыны, але машына ня зрушвалася зь месца, мусiць, села, як трэба. Калi Косьцiкаў зразумеў гэта, то крыкнуў шафёру, каб перастаў газаваць, па-дурному палiць бэнзын. Цяжка дыхаючы, Сурвiла з Аўтухом выпрасталiся. У той час з буды пачуўся глухаваты Шастакоў голас:
– Дык гэта... Пусьцiце i мяне. Пасаблю...
– Давай!
– сказаў Косьцiкаў i, ступiўшы адною нагой у багну, адчынiў дзьверы. Шастак рашуча скочыў у гразь. Косьцiкаў зноў прычынiў дзьверы.
– А цi трэба?
– цiха сказаў да яго Сурвiла.
– Нiчога!
– махнуў рукой памочнiк камэнданта.
– Не ўцякуць...
Ужо ўтрох яны зноў пачалi пiхаць машыну, але ўсё марна, тая тузалася, дрыжэла ад натугi, а не краналася зь месца. Разам зь ёю ўсiм целам тузаўся ў будзе паэт Фэлiкс Гром. Ён думаў, што, мабыць, трэба было б i яму вылезьцi i памагчы, усё ж няёмка сядзець, калi побач надрываюцца людзi. Але яго ня клiчуць i, мабыць, не паклiчуць. Ён вораг. I ўжо куды большы, чым ягоны аднавясковец Аўтух цi рабочы-партыец Шастак, ня кажучы ўжо пра чэкiста Сурвiлу. Чаго тут гэты Сурвiла, Фэлiкс Гром не зразумеў дагэтуль. Справу таго разглядалi асобна ад iхнай, i, папраўдзе, ягоны лёс ня дужа й цiкавiў паэта. Зрэшты, як i лёсы астатнiх, апроч хiба ягонага земляка Аўтуха. Дзiўна, аднак, што справу камсамольца-паэта зьвязалi з асобаю аднаасобнiка, зь якiм ён нiчым зьвязаны ня быў, апроч хiба таго, што паходзiў з той самай вёскi. Фэлiкс Гром быў ужо заўважаны ў лiтаратуры, а Казёл Аўтух, з прычыны свае малапiсьменнасьцi, наўрад цi чытаў нават газэты. Але во зьвязалi абодвух. Не адразу i, мабыць, толькi тут, у турме, Фэлiкс зразумеў, што трапiў у пастку не таму, што пачаў пiсаць вершы, а што пачаў iх пiсаць па-беларуску. Расейскiя вершы не выклiкалi да сябе i дзясятай долi тае ўвагi з боку рэдактараў i крытыкаў, якую выклiкалi беларускiя. I ён думаў цяпер, якi д'ябал падбiў яго да паэзii, тым больш - беларускай. Калi папраўдзе, дык ён нашмат больш падабаў расейскую - Пушкiна, Лермантава i асаблiва Фета. Але пiсаць так, як некалi пiсаў Фет, было немагчыма, яго засьмяялi б свае ж сябры-камсамольцы. Належала браць прыклад з Маякоўскага, якi зусiм не падабаўся Фэлiксу Грому. I ён памкнуўся да згуртаваньня "Маладняк", у якi дружна паўступалi iншыя маладыя паэты, i пачаў пiсаць, як яны, - знарок прыўзьнята, задзiрыста, "бурапенна". Стараўся перайначыць у сабе прыроджаныя, а значыць, абыватальскiя схiльнасьцi i густы - усю гэтую любасьць да бору i лесу, нязначных праяваў жыцьця, засвоiць iншую эстэтыку, iнакшы слоўнiк, напоўнены грымотай заводзкiх цэхаў, дымам фабрычных труб, калектыўнай працай людзей, будаўнiкоў камунiзму. I, здаецца, нешта ў яго пачало атрымлiвацца. Газэта "Савецкая Беларусь" у аглядзе паэзii памянула ягонае прозьвiшча ў лiку маладых пралетарскiх паэтаў. Нават надрукавала адну страфу зь яго лепшага, на думку крытыка, верша над назвай "Майскiя радзiны":
Грымяць i стукаюць машыны,
турбiны радасна гудуць,
спраўляюць майскiя радзiны,
гэта ўдарнiкi iдуць.
Акрылены афiцыйным прызнаньнем свайго таленту, Фэлiкс напiсаў яшчэ з тузiн падобных вершаў i адчуў сябе запраўскiм песьняром пралетарыяту.
Усё ў яго iшло добра, i раптам гэты недарэчны арышт. Пэўна, хтось на яго настукаў, данёс за якое неасьцярожна, па п'янцы сказанае слова. У турме сьпярша дапытвалi толькi пра вершы ды размовы ў асяродзьдзi паэтаў, а пасьля, мабыць, сьцямiўшы, што з таго будзе невялiкi набытак, зьвязалi ягоную справу зь дзядзькам Аўтухом - прызнавайся, што польскi шпiён! Здаецца, таго ж дамагалiся i ад Аўтуха. I дамаглiся. Па сваёй сялянскай дурноце цi, можа, не стрываўшы зьдзекаў на допытах, Аўтух падпiсаў паказаньнi, нiбыта Фэлiкс Казёл завэрбаваў яго ў агенты дыфэнзывы, каб той хадзiў празь мяжу. Трэба было яму вэрбаваць гэтага маласьвядомага аднавяскоўца? I навошта яму патрэбная была тая мяжа? I навошта патрэбна было фальсыфiкаваць усё тое органам?
Штурханiна i ляскат колаў знадворку раптам спынiлiся, адно ледзь чутна гудзеў матор. Панылы голас чэкiста абвясьцiў:
– Ну што? Селi?
– Селi на дзiфер, - сказаў Шастак.
Фэлiкс Гром далiкатна пастукаў у дзьверы.
– Можа, i я памагу? Усё ж учатырох...
Адтуль, знадворку, нiхто не адказаў, але дзьверы, бразнуўшы, расчынiлiся.
– Ану давай усе! Усе вылазь, маць вашу за нагу. I пiхаць! Дружна, усе разам!
– закамандаваў памочнiк камэнданта з напускной, аднак, злосьцю.
Менавiта такая яго злосьць не палохала i не абражала. I Фэлiкс падумаў, што, можа, гэты чэкiст i не такi ўжо благi чалавек. За два месяцы турмы, допытаў i катаваньняў ён натрываўся рознага i ўжо думаў, што сярод iх няма нiводнага людзкага чалавека, адныя зьвяры. А так хацелася хоць пры канцы сустрэць чалавека з дабрынёй у душы, якi б паставiўся да небаракi калi не з разуменьнем, дык хоць з маленькаю да яго спагадай. Усё ж ён быў чалавек. Хоць i паэт. I вораг, прысуджаны да вышэйшай меры пакараньня.
Фэлiкс Гром скочыў у цемру, адразу ледзьве не да каленяў трапiўшы ў каламутную багну дарогi. Аднак астатнiя двое за iм не пасьпяшалiся, i памкамэнданта Косьцiкаў зноў перайшоў на свой звыклы, зьедлiвы крык:
– Ну вы! Доўга чакаць, маць вашу растак!
– А скульля табе!
– пачулася з буды, - гэта спакойна азваўся грабежнiк Зайкоўскi.
– Я прыгавораны, мне не паложана штурхаць машыну.
– Як гэта - не паложана?
– апешыў Косьцiкаў.
– А так! Крымiнальны кодэкс РСФСР, стацьця сто дваццаць сем прым. Чытаў?