Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Шрифт:
– Вы паглядзiце: яго арыштоўваюць, а ён завязвае гальштук. Хiба павесiцца ў турме.
– Каб ухiлiцца ад пакараньня, - сказаў Сурвiла.
– Ну, такi нумар у нас ня пройдзе. У нас парадак!
Каб яны задушылiся зь iхнымi парадкамi, - дрыжучы на ветры ад макрэдзi, сярдзiта думаў Аўтух Казёл. З рознымi iх парадкамi ён ужо нямала пазнаўся, i ня толькi ў турме. Асаблiва апошнiя гады, як сталi яго дапiнаць за аднаасобнiцтва. I было б за што? Хiба ён супраць савецкай улады цi супраць камунiстаў? Але ж ён мусiў кармiць сям'ю, жыць з уласнае працы. А яму кажуць: у калгас. Паглядзеў ён, як тыя разумныя гаспадарылi ў iхным калгасе. Нявыбраная бульбачка гнiла ў зямлi да маразоў, убранае збожжа прападала нявысушанае ў арцельным гумне. Iнвэнтар за два гады развалiўся дашчэнту, не было каму паправiць калёсы. Умелыя паўцякалi ў сьвет, разумных перасаджалi, а хто застаўся? Бабы ды нямоглыя дзяды. I, ведама, ягонае аднаасобнiцтва сталася iм бяльмом у воку. Вясной абрэзалi зямлю, пакiнулi адно балотную няўдобiцу з хмызьняком. Пойдзеш у калгас? Не, не пайду. Тады абрэзалi пожнi, каб не было дзе напасьвiць кароўку. Затым пастанавiлi лiквiдаваць гумно, бо, цi бачыце, будавалi калгасную абору, спатрэбiлiся матэрыялы. Асець, пуню i ток - усё перавезьлi ў калгас, дзе за зiму тыя бёрны расьцягалi на дровы. Ужо ня стала куды выпусьцiць i курэй. Зноў прыехала начальства: ну, пойдзеш у калгас? Сказаў: не пайду, на сваёй зямлi памiраць буду. Дык трактарам перааралi дарогу - ад хутара да бальшака. Каб не пратаптаў сьцежку, засеялi вiкай. Абмiнаў тую вiку за вярсту па лесе. Тады сказалi, быццам ён празь лес ходзiць у Польшчу. Каб iм да свае магiлы гэтак хадзiць, думаў Аўтух.
Ужо ўсё абабралi. Абрэзалi па самыя вокны, а тады пачалi зарыцца на ягонага маладога каня. Свае зрабiлiся, як дэрбiны - ад бяскормiцы ды непасiльнае працы, а ягоны конiк быў, як намаляваны. Выгадаваны з жарабя ад уласнай кабылкi, ён быў мiлы гаспадару, можа, болей, чым жонка, чым нават дарослыя дочкi. Бывала, Аўтух возiць з поля снапы i да вечара так уходаецца, што ня мае сiлы сесьцi за стол. I ня дзiва: цэлы дзень на кожнай горцы падстаўляе пад брыку плячо, папiхае; нiбы ў парцы, памагае везьцi. Праўда, i конiк нiбы разумеў гаспадара, стараўся, выжыльваўся на маладых тонкiх нагах, вёз усё, колькi нi накладзi ў воз. Як было аддаць такога на безуважнае арцельнае карыстаньне, дзе б яго заезьдзiлi за адно лета, надарвалi, сапсулi. Дык скралi. Надвячоркам адвёў папасьвiцца на сьвежую атаву, спутаў, ды не надзеў замок, пашкадаваў натруджаныя за дзень ногi. I скралi. Аўтух адразу ўведаў, хто, зрэшты, пра тое ведала ўся вёска, быў у iх адзiн такi злодзей, скраў ён у Аўтуха ня ў першага. Кiнуўся Аўтух у мiлiцыю, у раён, да пракурора. I нiчога. Усе ветлiва слухалi i нават спачувалi, але шукаць i ня думалi. А тое, што ён сам паказваў на злодзея, пад увагу ня бралi. Казалi, патрэбныя доказы, а доказаў няма. Але якiя яшчэ iм доказы, калi ўсiм навакол ведама, што гэты Балазей здаўна крадзе коней i збывае цыганам на Палесьсi. Аказваецца, не. Трэба доказы. Такi парадак.
Там патрэбныя былi адмысловыя доказы, а вось тут можна караць i бяз доказаў. Аўтух нiколi й не падумаў хадзiць за мяжу, начарта яму трэба была тая Польшча, а яны кажуць: хадзiў. Быццам яны яго там злавiлi. Цi хоць бы там хто яго бачыў. Але напiсалi, хадзiў, i ўсё. Прызнавайся!
I ён, дурань, прызнаўся, паслухаўся гэтага партыйца i падпiсаў, што падсунулi. Думаў, тым выгадае. А ня выгадаў - прагадаў дашчэнту. Стаўся польскiм шпiёнам. Во зрабiў падаруначак сабе i дочкам. I ўсёй раднi. На ўсё iх жыцьцё...
– Бальшавiцкi парадак!
– згодна пацьвердзiў Шастак.
– Мыша не праскочыць.
– А ты памаўчы!
– нечакана абрэзаў яго Косьцiкаў.
– Ты - здраднiк.
– Я?
– пабялеў ад крыўды Шастак.
– Ты, ты, - роўным голасам паўтарыў памкамэнданта.
– Вось той, - ён кiўнуў у бок Валяр'нава, - той ня здраднiк, бо ён вораг адкрыты. Белы афiцэр, i так далей. А ты - i нашым, i вашым.
– Я ня вашым... То есьць, ня нашым!
– ад хваляваньня пачаў блытацца Шастак.
– Я служыў партыi, я бальшавiк. Мяне тут гэта. Па ашыбке.
– Ладна, - махнуў рукой Косьцiкаў.
– Разьбяруцца.
Як гэта - разьбяруцца?
– ня мог зразумець Шастак. Хто разьбярэцца? I калi разьбяруцца? Што гэта ўсё значыць? Вельмi няпэўныя былi тыя словы чэкiста, але ў свае няпэўнасьцi яны несьлi нейкi зародак выратоўчай надзеi. А раптам i сапраўды яшчэ ня ўсё страчана? Штосьцi яшчэ направiцца? I Шастак, апанураны i адначасна трохi абнадзеены, з зацятай крыўдай у душы адступiўся ўбок. Блiжэй да памкамэнданта падышоў Сурвiла.
– Ты гэта, скажы, - цiха, падобна, каб ня чулi iншыя, запытаўся ён.
– I мяне?
– I цябе, - зiрнуў на яго сьветлымi вачыма Косьцiкаў. Сурвiла зрабiў выгляд, што тое яго надта зьдзiвiла.
– Зь iмi во - разам?
– кiўнуў ён на астатнiх.
– Ну, гэта... Паглядзiм, - няпэўна сказаў чэкiст i пусьцiў густы струмень дыму ў твар былога калегi.
Ад тых словаў Косьцiкава ў Сурвiлы таксама зьявiлася маленькая надзея. Ведама, у яго i ў думках не было, што нядаўнi калега пашкадуе яго, ня выканае прысуд. Цi нават ня так яго выканае. Але, напэўна, ён усё ж мог трохi перайначыць тое выкананьне, зрабiць яго па магчымасьцi прыстойным для свайго чалавека-чэкiста. Хоць бы i асуджанага. Бо нават аднолькавы прысуд не раўняў яго з гэтымi ворагамi народа, ён i пасьля сьмерцi прагнуў застацца салдатам армii Дзяржынскага. Хоць, натуральна, i ў яго здаралiся хiбы, часам ён памыляўся, часам не хапала адукацыi. Як у тым выпадку з маладой студэнткай, якую яму давялося расстрэльваць. Але тады ён быў малады, а дзяўчына была дужа ўжо слаўная ў сваёй дзяўчачай прыгажосьцi - худзенькая такая, спрытная, зь вялiкiмi зьдзiўленымi вачыма i вабным тварыкам, зiрнуўшы на якi, Сурвiла не наважыўся стрэлiць. Ён стрэлiў мiма. Каб не ў патылiцу, - ля вуха. Яна ўсё роўна звалiлася ў яму, мабыць, зьнепрытомеўшы ад страху, ды там i асталася, заваленая наступнымi целамi. Нiхто таго не заўважыў i не дазнаўся нiколi, але ўсё роўна Сурвiла пачуваўся нiякавата. Хоць зразумела, тады ён меў невялiкi чэкiсцкi досьвед i паддаўся на дзявочую прывабнасьць. Забыўся, што перад iм найперш выкрыты вораг народа. Ды ён памятаў свой ганебны ўчынак i, можа, менавiта таму стараўся. Тое стараньне дало свой плён, i пасьля, ужо ў сьледчым аддзеле, ён паказаў за паўгодзьдзя найлепшыя вынiкi - 127 чалавек, падведзеных да вышэйшай меры, - болей, чым у каго-небудзь iншага.
I цяпер вось яго самога...
Не пасьпелi яны аддыхацца, прагнаць трохi стому, як здаля на дарозе з гораду зьявiлася машына - зноў вялiкая крытая буда, якая, валюхаючыся на калдобiнах, пад'ехала блiжэй i стала. Зь яе выскачылi трое стралкоў у шынялях, зь вiнтоўкамi ў руках i кiнулiся да групы асуджаных.
– Адставiць!
– спакойна сказаў Косьцiкаў.
– Усё ў парадку.
Шафёры ўзялiся пералiваць з бляшанкi бэнзын, а асуджаных Косьцiкаў зноў загнаў у буду, дзе iх сустрэў незадаволены, быццам нават заспаны, Зайкоўскi.
– Не далi й паспаць...
– Насьпiсься!
– сказаў Сурвiла.
– Хутка засьнеш вечным сном.
– А хрэн зь iм! Чым такая жызьня!
– вылаяўся грабежнiк i зноў выцягся ўпоперак буды сваiм доўгiм целам.
Яны зноў няхутка ехалi па гразкай, выбаiстай дарозе, за iмi нягучна гурчэла другая машына. Усе, аднак, адчувалi, што хутка iхны задоўжаны шлях скончыцца. Кожны стараўся ня надта думаць пра самы-самы канец, а ўсё роўна думалася. Фэлiкс Гром яшчэ ад суда i прыгавору ўсё ўяўляў сабе, як яго будуць расстрэльваць. Дакладна тае жахлiвае працэдуры ён, натуральна, ня ведаў, але з кiно памятаў, як расстрэльвалi парыскiх камунараў. Роўная шарэнга стралкоў, выстаўленыя наперад палкi-вiнтоўкi, скiраваныя ў ахвяраў ля цаглянай сьцяны. Тыя ў белых кашулях, з горда выпнутымi грудзямi. I залп. Лёгкi сiнi дьмок ад вiнтовачных руляў, праклён т'ераўскiм катам... Прыгожа! Але дзе тут для iх шарэнга стралкоў? Тры вiнтоўкi - тых, з задняй машыны, ды пiсталет у начальнiка - якi ж тут залп? I хто закрычыць праклён? Ужо ён, Фэлiкс, ня будзе крычаць нiчога - хай яны пагараць усе разам: i каты, i iхныя ахвяры. Увесь час, што ён прабыў у турме i на сьледзтве, ён наракаў на Аўтуха i ягоную сялянскую дурноту. А як выявiлася цяпер, былi там i горшыя за Аўтуха арыштанты. Хоць бы вось гэты Шастак. У камэры Фэлiкс яшчэ размаўляў зь iм, нешта расказваў пра лiтаратуру. Трэба было! Ды цi Шастак быў там адзiн. Добра яшчэ, што зь iмi не сядзеў Сурвiла, мабыць, таго трымалi ў асобнай камэры. У чэкiстаў i камэры асобныя. Як i ўсё iншае ў iхным жыцьцi. Толькi паэт - сярод простага народа, безь якiх дабротаў i прывiлеяў. Фэлiкс Гром ужо шчыра шкадаваў, што некалi ўлёг у лiтаратуру, вучыўся, - лепш бы застаўся непiсьменным. Ягоны малодшы брат скончыў чатыры клясы i рабiў у калгасе. Неяк будзе жыць бяз кнiг i бязь вершаў. А што яму дало ягонае памкненьне ў лiтаратуру?
Але ж во i дзядзька Аўтух таксама не пiсаў вершаў. I наўрад цi калi чытаў iх. I цяпер яны будуць цi не ў адной яме разам.
Так, Аўтух Казёл на тым часе клапацiўся не пра якiя там вершы, у яго быў зусiм iншы клопат - бульбяны. Вядома, ён разумеў, што ня час было думаць пра тое. Але во думалася. Недзе пад лесам застаўся шнурок нявыбранай бульбы, выйшла няўпраўка, як ня стала каня. А той шнурок трэба было выбраць найперш. А то разыдуцца дажджы, залiе лагчыну, тады ня ўлезеш на яе i з канём. Цi здагадаецца пра тое жонка? Прападзе бульбачка, а што есьцi ўзiмку? Хоць цяпер едакоў i паменее, але паменее i работнiкаў. Зноў жа скацiна...
Машына цяжка нахiлiлася ўсёй будай, пасьля задралася ўгару кабiнай, збочыла, перавалiла нейкi раўчук i дужа страсянула ўсiх пасажыраў. Зайкоўскi незадаволена падняўся ў змроку i сеў, прысланiўшыся сьпiнаю да жалезнай сьцяны. Але, падобна, штосьцi адчуў i ня лаяўся. Ды й астатнiя адчулi, што, мабыць, прыехалi. Дзьверы буды пакуль не расчынялiся, iх не выпускалi. Там, знадворку, штось перагаворвалася ахова, хтосьцi пабег некага клiкаць. Вiдаць па ўсiм, там рыхтавалiся. I во нарэшце дзьверы расчынiлiся. Трошкi нахiленая, машына стаяла ў маладым хвойным ляску.