Шежірем сыр шертсе

Мынжасар Тажис

Бл азаты алай аза боландыын бір улетті шежіресімен айтып та, жазып та тауыса алмайтындыымыз екібастан тсінікті. Бл бір емес, бірнеше ылыми институттар мен зерттеу орындары, басалалы лкен алымдар бас осан мемлекеттік комиссия жмысы дегейінде шешілуі тиіс шара екендігі аны. Сондытан ниетіміз тиісті орындара тек ой салып, пікір тастау ана болып отыр. Ал аза хандыы жнінде жазу себебіміз тарихымызды 400 жылды тай азанында халымызды лт ылып йытып, шымырдай шынытырып, тау ктерген Толаайдай трбиелеп шыаран трлі тарихи-леуметтік жайттар мен тар жол, тайа кештірген илы-илы оиалар, соларды басы-асында болан тарихи тлалар жайлы жас рпа шежіремізден ысаша болса да млімет алуы керек ой деп ойлады.

аза хандыыны рылуы мен оны негізін алаан

Керей мен Жнібек хандара атысты фактілерді кпшілік білетін жала деректер негізінде емес, белгілі алымдарды жан-жаты айтылан пікірлеріне сйене отырып жазды. Сйтіп оны тарихи алы шарттары мен леуметтік ыр-сырларын, ішкі психологиялы жай-жапсарларын ашып крсетуге тырысты. Мны 3 блімде бердік. Жз мселесі мен оны рамдары, алыптасу барысы жайлы, ондаы ру-тайпалар табалары хаында жазанда да осы аиданы станды. Сйтіп жас рпаа тарихты келелі тстары мен айтулы оиаларын ышам болса да жйелі трде тездетіп, ттелетіп абылдауына ммкіндік жасады. Бл турасында "Жздер ашан, айдан шыан?"деген 4 блімні бас жаында баяндап ттік.

Ер жігітті ш жрты: з жрты, наашы жрты, айын жрты бар болса, бл шеуі азаты ш жзі мен жздерге кірмейтін зге топтарынан шыуы ммкін екендігін ескере отырып, лы, Орта, Кіші жз аталары мен оларды рамына кірмейтін, біра халымызды рамдас бліктері болып табылатын зге рулы топтар туралы да 5, 6, 7 блімдерде ысаша болса да малматтар беріп кеттік.

лбетте, Кіші жз таырыбы мен оны рулар бірлестігіне 8 блімде біршама тереірек тоталды. Оны ішінде зіміз рбитін лімлы бірлестігі бойынша, сз жо, бар білгенімізді ортаа салды. Оны рамына кіретін басты рулар мен аталарды тгел атап ттік, олара атысты жазылан тарихи деректер мен аыз, уаиаларды толы дерлік келтірдік. райсысыны шыу тарихына, алып жатан жарафиялы орындарына, кезінде белгілі болан ттін сандарына, табаларына жеткілікті трде тоталып кеттік.

Басты проблеманы бірі – кп авторлар мндаы Алты ата лім мен лімлы бірлестігіне атысты тсініктерді, оларды рамына кіретін аталы атауларын ебектерінде лі кнге дейін жиі шатастырып жазып жр. Осыан орай 9 блімде бл мселені жігін ашып, тігісін жазып, дрыс тсіндіріп, сараптап, срыптап жазып беруге тырысты.

Ал гіме Алты ата лім мен лімлы жайында болып отырасын улетіміз соларды сапынан шыан аттары алты алаша йгілі болан зіні айтулы лдарын білуі керек деп, тртарадан рбитін, Самаранны жеке-дара билеушісі, ататы Жалатс баадр мен оны рпаы кіші жзді бас биі, Туке ханны бас кеесшілеріні бірі болан йтеке би тарихына шежіремізді 10 блімінде аз-кем болсын тоталып ттік.

Кете руыны таырыбы 11 блімде кеінен гімеленді. лімлына кіретін шмекей руы, лбетте, гімемізді басты таырыбыны бірі боласын шыу тарихына тере де жан-жаты талдау жасай отырып, оны 12 блімде етек-жеін ке етіп бердік. Осы орайда кне де, жаа да дерек кздерінен мліметтер келтірдік. Оларды саралап, салыстыра арау барысында оырмана ой саларлы, ызылыты, ты орытындылар келтірдік. Соларды бірі – шмекейді атышулы кне н тайпаларыны рпаы екендігін длелдейтін оны табасы шекіліп салынан археологиялы артефактілер, ал екіншісі – Шу зеніні атауына байланысты жазылан тарихи апараттар. Мнда б.з.б. мір срген Шу хаан мен екі мйізі араайдай лемні жарты блігін жаулап алушы йгілі Ескендір Зларнайын арасындаы жоры имылдары баяндалады. Шу хаан хикаясы шмекей тарихымен байланысты арастырылады. Мны шмекей тегін одан ріге, сонау ыылым замандаы тарих ойнауларына ысырып тастайтындыына стамды длелдер келтірдік.

лбетте, шмекей жайында келтірген бл деректеріміз брын-соды еш жерде айтыла да, жариялана да оймаан соны тжырым, байламдар екендігі аны. Осы ретте шежіреші тек ткен-кеткенді

теріп жазушы жай жылнамашы ана емес, деректер мен мліметтерді саралай, салыстыра келе ты шынды бетін аша алар зерттеуші де екендігін ескертіп, есіізге сала кеткіміз келеді. Трт табалы шмекей тамасына талдау жасаан кезімізде де осылайша оны саралап, ой елегінен ткіздік. Оны оушы ауым шежіремізді "Тама" таырыбына жеткенде зі-а жете оып, зейіндей жатады.

Осылай жалпыдан жалыа арай жылжи отырып, шмекейден берідегі аталарымыз жайлы баяндайтын деректер тсына да жетеміз. Шмекейден рбитін 4 ата–Аспан, Бозыл, Тоа, Кнек рпатарын білгенімізше толы таратты. Бозыл рпатарын Келдібай бабамыздан бастап, аты йгілі сарыаса Келменбет бабамыза жеткенше ірі аталардан ешайсысын алдырмай тгел келтіруге тырысты. йткені аайын, туысандай болып жаын араласып жрген дос-жарандар баршылы ой, срай алса солармен ара ашытыымызды жаылмай дрыс ажырата, айта білуіміз шін керек ой деп санады.

Жеті ата таырыбында атап кеткен тек пен тп ата, тп бабаларымыз жайлы баяндарда деректерімізді неліктен кбіне оларды отан орау жолындаы батырлы істері мен шешендік, даналы сздерін насихаттауа ранымыз брімізге тсінікті ой ойлаймыз. Мндаы масатымыз – оларды жалынды патриотты істері мен жеке бастарына тн бірегей асиеттерін кейінгі рпаа лгі-неге, тлім-трбие ретінде алдырымыз келгендігі. Келменбет бабамыз жайлы хикаяларымыз соларды бірі. Оны да з алдына дербес, 13 блімде баяндап бердік.

Бл шін бабамыз туралы жазан Трлыбек Деменлыны «Келте тонды Келмембет» шежіресін тауып оып, пайдаланды. Ол кісіге бл шін раметтен баса айтарымыз жо. Ал з шежіремізді жазарда жатпай-трмай іздегеніміз осы Келменбет батыр жайлы кп брындары жазылан жыр-дастан еді. Таба алмай кп иналды. Мны басты себебі – авторын, ай жылы, андай атау, таырыппен жазыландыын біз ана емес, сраан зге кісілер де білмейтін болып шыты.

Біра срай-срай Меккеге де жетесі дейді ой халы. Сырды Рашид деген сарыаса жігіті тінішіміз бойынша осы дастаны бар шежіреші кісіні аыры табады. Хабарын ктіп, уанып аланбыз.Біра кініштісі лгі адам сйлесе келе дастанны кшірмесін тсіріп алу шін алдына иын шарт ояды. Ол бан кезінде ордаланып, тпей алан, дастан жазылан басы арты шежірелерін тгел сатып алуды сынады. Шежіресіні біреуін, мейлі екеуін, мейлі шеуін сатып алуа болар еді, біра брін емес ой. у, бабамыз жайлы жазылан дастанымен тегін блісуді орнына оны ып-ызыл саудаа салып, кесіні нын сраан мндай да жан болады екен ой деп лгі бауырымыз атты ренжіп, онымен рі арай сйлесуден бас тартады. Біра абырой боланда, атын, авторын білмесек те аламтор мраатын соыр адамша кні-тні трткілеп іздеп жріп, аыры дайа шкір, лгі дастанды бір шежірешіні жинаынан кездейсо болсын йтеуір тапты-ау. Аруаы разы болсын, оны 1946 жылы марм метей сарыаса Молдахмет Дабыллы деген аын кісі жазыпты. Бл туралы шежіремізде малматтар келтірдік.

Дастан жазулары кей жері ескіріп, ше бастаан екен. айта теріп, здеріізге сынып отырмыз. Осы жырда жне біратар шежірешілерді жазба, мтіндерінде Сарыаса сзі «ы» рпі тсіріліп Сараса деп жазылан. Одан бл атауды мн-мазмны плендей згеріп кетіп жатан жо. Сондытан біз жазушыларды авторлы ын сатау масатында оны шежіремізге сол кйінде згертпей енгіздік.

Ендігі бір айтпа гімеміз–ол біреулерімізге алтыншы, екіншілерімізге жетінші, ал шіншілерімізге сегізінші ата болып келетін Жаай батыр мен улие Ораз ахун жніндегі аыздар, Жаай батырды олынан аза тапан кшбасшы жігіт жнінде тйген ой, тсініктеріміз. Бларды шежіремізді 14,15,16 блімдерінде бердік. Осы Жаай атамыз бен Ораз ахуна дейінгі буындар Деменлы сияты зге шежірешілер алдыран жазу-сызуларда шырасанымен, біра олардан тарайтын бергі рпатар жайлы еш жерде мардымды ештее айтылмайды. Сондытан осы Жаай атамызды Зуір, діл, Сабыры мен солардан рбитін толып жатан буындар турасындаы деректерді шежіре білетін кісілер аузынан зіміз теріп алып жазды.