Шрифт:
Бл ебегімді шежіремдей мырлы болай деп онымен
бір жылда дниеге келген немерем Таиржана арнаймын
Ohm+V
(Дойт)
Шежірем сыр шертсе
Сарыаса Келменбет батыр рпатары хаында
Шежіремізді біраз жерінде есімі ауыза алынан, бан дейін аса та сем Алматы аласында бой тзеген еселі Жалатс баадр мешітіні рылысы мен таы бір-екі нды деген
Адатпа
Автор шежіреден грі монография іспеттес етіп жазан бл ебегін жеті атадан бастап, оны кп шежірешілер жеткізе айта алмай келе жатан шыу тегімізді сонау бастау кзі "аза" мселесін сараптаумен жаластырады. Сйтіп оушы ауым мен тарих мамандарына оны рі арай тереірек зерттеуге ой салады. Мнымен атар кіші жзді аракесек бірлестігіне арайтын шмекей-сарыаса шежірелерінде брындары айтылы оймаан "Шу хаан" тарихы сияты кейбір ты мселелерді басын озап, ашып жазуа ниеттенеді. Шмекей атауыны этимологиясы мен табаларын жан-жаты талдай келе, оларды шыу тарихына ылыми трыдан арау керектігіне тоталады. Шежіре соын ата-бабаларына арналан естелік– эсселермен аятайды.
з лын, з ерлерін ескермесе,
Ел тегі айдан алсын кемегерді.
І.Жансгіров
Автордан
улет шежіресін екі лкен тарауа бліп жазды. Бірінші тарау кіріспе, жеті ата жне азатар, аза хандыы мен жздер сияты шежіре, нсіліміз бен шыан тегіміз, мемлекеттілігіміз жайлы жалпы малмат беретін блімдермен басталып, аты мен тарихы кп шежірелерден белгілі ары бабамыз Келменбет батыр жайлы жазылан дастан, аыздар мен одан тарайтын рпатар кестесімен аяталады. Бір айта кетер жайт, Бозыл, Келменбет, Есбол, Метей, тебай, дайл баба тектерін рбітерде негізінен Зайыр Сдібековты «аза шежіресіне», Трлыбек Деменлыны «Келте тонды Келмембет» шежіресіне, Хамит Мадановты «Кіші жз шежіресіне», Тынышбек Дайрабаевты «Кете–Шмекей шежіресіне», Маст Неталиевті «Кіші жз шежіресіне», Жарылап Бейсенбайлыны «Кіші жз шежіресіне», «Нрмхамедлы Жаножа батыр шежіресіне» сйенгеніміз аны. Бірнеше ондаан беттерге созылан зын-сонар рпатар тізбегін рбітерде адам аттарынан байаусызда длсіздіктер мен ателіктер жіберіп алан болса, рине, ол кісілерден, оларды рпатарынан кешірім тінеміз. Сонымен атар кітабымызды ішкі бетіне азастан халы суретшісі, Шоан Улиханов атындаы сыйлыты лауреаты Е.Сидоркин салан лы дала тсінде желмен жарыса жйтки шапан аза батырларыны бейнесін бердік.
Ал екінші тарау бірімізді алтыншы, екіншілерімізді жетінші, ал шіншілерімізді сегізінші атамыз болып келетін Жаай батыр туралы баяндайтын ел аузынан жиналан хикаялармен ашылып, зіміз сызан ата– бабалар кестесі мен олардан рпа таратар мтіндермен жаласады. Сйтіп кні кеше мір кешкен, бірі лі арамызда тірі жрген улетті леуетті адамдары туралы жазылан мірбаянды материалдармен штасады.
Сонымен гімемізді 1 тараудаы кіріспе блімінде оырман ауыма алдымен шежіре жнінде жалпы малмат беріп, осы тсінікті тарихына аздылы-кемділі болсын тоталып кеттік. Тарихымызда мазмндылыымен елеулі із алдыран ірі-ірі деген шежірелер мен оларды авторларын атап ттік. Шежірені жеті атадан басталатындыы баршаа аян. Сондытан осы аттас келесі блімде біратар зерттеушілерімізді осы мселе жнінде тйген ой-пікірлерін ортаа салды. йткені біраз жрт осы жеті атаны алай, кімнен бастап санап, тарату, оларды алай атау керектігін лі кнге дейін жетік білмей, шатастырумен жр. Солара бір септігі тисін деп ойлады.
ай ел, ай халыты тарихы жайлы сз озамайы, оны
аза этнониміні шыу тарихына "азатар кімдер, айдан шыан?" деген 2 блімде тоталды. Шындыын айту керек, бл бгіндері лкенімізді де кішімізді де, крімізді де жасымызды да басындаы жадай. Анасыны рсаынан н мен кй, сз адірін ып туатын от ауыз, ора тілді, бесіктен белі босамай жатып, жеті атасы мен ру, жзіне дейін срінбей, судыратып тратын азаым, «ал аза кім, ол айдан шыан?» деп сауал оя алса кібіртіктеп, тосылып, жауап бере алмай алатыны бар.
зге лт кілдеріні біразы, мселен, мхитты ары жаын мекен еткен мексикалытар бізді эрамыза дейінгі кне ацтек ркениетінен рбитіндіктерін, ал тратары бергі еуропалы материкте жатан испандытар мен португалдытар, француздар мен швейцарлытар бізді эрамыза дейінгі 2–1 мыжылдытар арасында алыптасан йгілі алпілік кельт нсілінен бастау алып тарайтындытарын, ал германдытар 4 асырдаы жауынгер гот тайпаларыны рпатары екендіктерін тарих бетіне таса таба басандай етіп, лдеашан жазып, алдырып кеткені аян.
Алыса бармай-а ояйы, асымыздаы «тсекте басы, тскейде малы осылан» орыс кршіміз, мселен, здерін 6–10 асырларда жасаан, древлян, поляндар болып екіге блінетін кне ильмендік словен тайпаларыны алашы бтаынан тарайтындыын айтып келеді. Ал азатар ше? азатар да бір тнде туып, бір кнде «аза» аталмаан шыар. азатар да згелер сияты мыжылды тарихы бар ел екендігі кмнсіз. Шыу тегімізді зерттейтін этногенез ылымы да осы пікірді станады. Сондытан жеті атасын сараптай білетін азаым шін аза атауыны айдан шыандыын да білу керек ой деп, ша басан срелерден азатар кімдер, айдан шыан деген сауалдара жауап іздеп, кне жазулардан оып-білгендерімізді шама-шарымызша саралап, ортаа салды.
Сонымен атар Елбасымызды 2012 жылды желтосанында, сондай-а азастан халына жасаан кейінгі жолдау сздерінде еліміз даму бадарламасы бойынша ендігі 2025 жыла дейінгі аралыта алдыы атарлы ркениетті елдерді тізімінде 50-ші орыннан 30-шы орына дейін ктерілуі тиіс деп айтып кеткен, осыан орай «аза елі» деп аталу мселесін де ктерген сздері бар. Егер бйыртып «аза елі» дел аталар болса, онда ркениетті елімізді де, оны райтын титулды лт тлегі ретінде зімізді де неге «аза» аталандыымызды ыр-сырын білуіміз бден-а керек шыар деп ойлаймыз.
Бл орайда ылыми жаттармен атар халымызды бай ауыз дебиеті мен фольклорынан алынан лгі зінділеріне де сйендік. Сйтіп аза атауы тарихымызда лы оныс аудару заманынан кейін кеірек белгілі бола бастаанын анытады. Бабаларымыз Алтай баурайынан ауа кшкен кездерінде-а ауыздарында азаия атауы болан. Бл деректер азаияны лем аренасына шыу тарихын рі арай 5–6 асырлара арай жылжыта тсті. Ал сол деректерден базы азаия мемлекетін руа атысан кне алшын тайпалары атауларынан бгінгі азаымны рамындаы зімізге белгілі кіші жзді белді руларыны атын кріп отырмыз. Мны аймасыз ара сздермен емес, сйекті, дйекті длелдермен беруге тырысты. асырлар тереіне арай жылжуымыза орай азаия хаындаы мліметтерімізді оушы ауыма хронологиялы тртіп бойынша жйелеп бердік.
Тура биде туан жо демекші, азаымны атауы мен тарихын а аз бен аша ымдарына тееп, кпе-крнеу ате пікір айтандар мен станандарды шынды шін беті бар, жзі бар, аты бар, заты бар демей жаса тжырымдарын ащы да болса бетке басып, длелдеп айтуа тура келді. Осы ретте аты алты алаша мшр этнограф-алым Семёнов-Тяньшанскийді (А.А.Семенов): «Бір жолы кштен (actus) бір халы, оны ат-атауын тудыруа болмайды»,– деген аталы пікіріне осыла отырып, бл жайында толы болмаса да білгенімізше біраз дйекті длелдер мен мліметтер келтірдік.