Шежірем сыр шертсе
Шрифт:
лбетте, тарихымызды ріден, тереінен зерттеп білер кезіміз жеткенімен мны біз бір улетті шежіресімен айтып та, жазып та бітіре алмайтындыымыз айын. азатыымыза атысты мліметтерді отанды дерек кздерінен ана емес, аза хандыы рылмастан брыны кне араб, ытай тіліндегі тарихи жаттардан да іздестіріп, арай отырып, табылан материалдарды басын рап, іріктеп, аударып, жинатап, ылыми трыдан жан-жаты негіздеп, тередетіп жазып шыу бір емес, бірнеше ылыми институттар мен басалалы алымдар жне лкен ылыми кеестер бас осан мемлекеттік комиссия жмысымен шешілуі тиіс шара екендігі аны. Ал бізді олымыздан келері – бар тапан-таянан малматтарымыза
Тексіз болысы келмей кезінде осы таырыпа алам сйкеуге мтыландарды бірі зімізді кпшілікке танымал лкен аын, жазушымыз, лингвист-зерттеушіміз Олжас Слейменов. Біра «Аз и Я» сияты тере мазмнды, жаан елдері мен тркі лемін др сілкіндірген тарихи-лингвистикалы сараптама, зерттеу ебегімен йгілі болан дарынды аын, жазушымызды «аза» сзіне байланысты асыыс, стірт айтылан пікірлері мен байламдары таалдырады.
Ол «аза» атауын халымызды кне жыр-дастандарында, трмыс-тіршілігінде, ауыз-екі сз саптауында жиі айтылып жрген «оыр азым», «аз дауыстым», «аылдаан алты азым» сияты эпитет, метафора, тееулермен байланыстыра арайды. Сйте келе, бл сздерді тілімізде жиі олданылуы тегін емес, «аза» сзіні этимологиясы осындаы «аз» сзіні астарында жатыр дегенге біра апарады.
Осы ойын рлі-берлі екшей келе, «аза» атауы «аз а» яни «а аз» деген сз тіркесінен шыуы бден ммкін деп кесіп салады. рине бан келісе алмаймыз. Себебі тілімізде осы «аз» сзінен кем-кетік жері жо «арам», «лыным», «ботам», «арыстаным» дейтін зге сз тіркестері де толып жатыр емес пе. Оларды айтеміз? Мселен, алашысын алайы. Оны «арам келе жатыр», «ара адым жерде жатыр», «ара тамыр азапыз» деп трліше трлендіріп, ойнатып олданып жрген жопыз ба?
Халымыз адір ттан ататы аын, биіні бірін де осы сзбен астерлеп, ара бойлы азтуаным деп атап кеткен жо па? Тілімізде "аз"тбіріне негізделген бдан баса азбек, азкен деген есімдер, сондай-а аршыа, Бркіт, ралай сияты таы баса аншама адам аттары бар. Сарым, арыстаным, арлыашым атаулары да осы сияты тілімізде те жиі олданылып жрген сз тіркестері. Оларды аз сзімен салыстыра араса, одан арты болмаса, олы тсіп жатан тстарын крмейміз. Ендеше, халымызды ныспысын кезінде аз сзі секілді осы сздерді бірімен де атай салуымыз ммкін еді ой деген трткіл ой бастан шыпайды.
зііз ойлап кріізші, елімізді «азастан» емес, «арыстанстан», «сарстан» деп атаса алай болар еді, аыла сияр, кілге онар ма еді? лбетте, жо. Бдан шыар орытынды біреу-а. Кезінде тылсым табиатпен біте айнап, тілдесе, сырласа скен кшпелі халымыз ардатылары мен рметтілерін, сйіктілері мен сыйлыларын кнде кріп жрген сырттан жануар, стар атымен асататып, бейнелеп атаан. Біра лыс пен лт болып тарихи трыдан топтасар шата, олар з атауын с-жануар аты емес, згелер сияты оны раушы белді де беделді ру-тайпалар немесе солар бірлескен орта лыс атауынан алары аны. лт болып алыптасар кезде ай елді болмасын осы жолдан терін ылым мен
Ал ендігі бір зерттеушілеріміз бл терминді 15 асырды екінші жартысында, длірек айтар болса, 1456 жылы білхайыр хан билеген кшпелі збектерді «Кк ордасынан» з алдына ханды ру шін бір тнде дере кшіп, блініп кеткен Керей мен Жнібек слтандар бастаан ру-тайпалар атауыны ел аузында «ашатар» деп аталып кетуімен байланыстырысы келеді. Бл да аса исына келмейтін тжырым. Себебі жеке ханды рып, іргелі ел болуды асаан жрт з мемлекетін біреулерді аузынан кездейсо шыан алып-ашпа, жел сзбен орайластыра «аша» деп атай салуы ешбір сын ктермейтін жайт.
Осы ретте, аза тарихын алаш болып зерделеген зерттеушілерді бірі, орысты аты алты алаша мшр этнограф-алымы Семёнов-Тяньшанскийді (А.А.Семенов): «Бір жолы кштен (actus) бір халы, оны ат-атауын тудыруа болмайды»,– деген аталы пікіріне осылмаса болмайды.
Тарих та, этностарды туып, алыптасу барысын сараптап, саралаушы этногенез ілімі де: ру-тайпалар атауы оларды ксемдері мен жрты ойлап табар немесе жеребе тастап оя салар ат емес, бл даму барысында оларды ділдік, тілдік, жер-жапсар, трмыс-салт, экономикалы мір сру ерекшеліктеріне орай топтастырар, сйтіп жртты рі арай да туысты арым-атынастара жмылдырып, стап трар, тарих тереінен айнар бла суындай здері жн тауып жарып шыар этногенездік кші бар атау екендігін айтады. Бдан ат ою мселесі, кейбіреулер ойлайтындай, еріккенні ермегі, оай іс емес екендігін байайсыз.
Біздіше, ел арасында аншама беделді боландарымен ос слтана мы сан жртты лкен ордадан бір тнде тез бліп кету сте оай іс емес екендігі аны. Тек "бір жаадан бас, бір женен ол шыара" жмыла рекет етуге йренген топты ана осылайша жылдам бліп кетуге болатындыы белгілі. Сондытан ос слтана ілесіп, дере кшкен ру-тайпалар, жоарыдаыша, тілімен, ділімен, дінімен, кнделікті станан мір салты, тіршілігімен, масат-мдде кшімен ортатасып, йыан, брыннан-а рандатып йымдасан орта атаулары бар топ екендігі кмн туызбайды.
мір сру идеологиясы ан мен текке негізделген ру-тайпалы рылымда трмыс кешкен халымызды о заманда басаша топтасып, йымдасар жолы болмаандыы бесенеден белгілі. Сол себепті, айтпаымыз, аттары бар боласын жеке отау боп блінгеннен кейін олар хандытарына жаа атау іздеп сте бігерге тскен жо. Бір кездері мір кешкен, ерлік дстрлері ертеден-а бріні аузында, жыр-дастандарында айтылып келе жатан, бріне ысты, орта, брін йытып, осы креске бір кісідей жмылдыра білген бабалары ран ертедегі «аза лысы» атымен «аза хандыы» деп, ал здерін соларды рпаы азатармыз деп атамаандытарына кім кепіл дегіміз келеді.
Ал елді осы креске бастап шыан ос слтанны іс-тірлігіне келер болса, жртты тірегіне блайша топтастырып, бліп кету тек бір оларды тілек пен жігер кшінен тумаандыы млім. Оларды блай істеуге итермелеп, мжбрлеген оластындаы ру-тайпалар жртыны трлі тарихи себептерге байланысты бір кездері ыдырап, жойылып кеткен зырлы лыстарын айта жаыртып, рысы келген асырлар бойы тілегі мен арман кші еді дегіміз келеді.
Сондытан оларды блікшіл слтандар емес, білхайыр ханны езгісінен жбір кріп, оны билігіне енді тзіп, кгісі келмеген ру-тайпалар мддесін з мдделерімен тиімді штастыра білген озалыс серкелері, ксемдері десек аыла онымды, сыйымды сияты.