Шежірем сыр шертсе

Мынжасар Тажис

Сонымен атар зерттеуші ыздан тарайтын рпатарды: жиен, жиеншар дейтінімізді, ал одан кейінгілерін кгеншар, дегеншар деп атайтындыымыз мытылып бара жатандыын тілге тиек етеді. Таалмаса болмайды, арамызда жеті атасын арапайым діспен–барма басып санай алмайтындар да бар. осылып-а санайсыз ой, біра санай келе, мселен, атасы не шінші, не тртінші болса, тлен трткендей «жо, олай емес, ол бесінші не алтыншы атам» деп жн-жосысыз табан астында айнитындар да табылып жатыр, оан не дерсіз. Біздіше, жеті атаны жоарыдаы мааласында алым-этнограф, жазушы, С.Кенжеахметлы тілге тиек етіп кеткен халымызды тарихы пен шежіресін бір кісідей жете білетін аяулы азаматтары–кезінде бірі елімізді крнекті мемлекет

айраткері, патшасы, ал екіншісі оам айраткері, айтулы классик жазушысы болан Д.А.онаев пен С.Мановтан арты кім бле-жара дрыс, жеткізе санай алма дегіміз келеді. Осы ретте бйректен сира шыарып, «велосипедті» айта ойлап табуа ниеттенбей, кезінде білетіндер салып кеткен срлеу, сопа жолмен неге жре бермеске деп ойлайсыз?!

Мысалы, шежіремні рпа тарату кестесінде крсетілгендей, мені 5-атам Сар болса, менімен туыс, рдасым Шкірбек бауырымны да 5-атасы Сар. Демек біз онымен бесінші буыннан осылатын аайынбыз. арапайым арифметика емес пе, екеумізге орта осы Сар баба кейінгі рпатарымызды 7-аталарына айналан шаа дейін олар зара туысан жандар болып ала бермек. Туысты ара-жіктері 8-атаа терде ана ажырайды. алабай баба Айтмахан аамыз бен кемізді 3-атасы болса, ал мені 4-атам. Ендеше мен Айтмаханмен тртінші атадан осылатын туыспын. лібек баба–ылышбайды да, мені де шінші атамыз. Сондытан біз 3-атадан осылатын туысанбыз. Ал мен Асанмен келеріміз біртуан аайынды адамдар боландытан 2-атадан, Мыжасардан осыламын. Демек ол мені, жрт аузында жиі айтылып жретін екі туып, бір алан жаын бауырым. Сонымен осы аталан аайындар арасындаы ыз алыспас туысты атынастар ашан да болсын жааы біз айтып кеткен тртіп бойынша есептеліп, шыарылады.

Жеті атаны таратып, санауды кнеден келе жатан бдан баса жолы жо. Осы ретте айта кететін таы бір жайт – кп улеттер аайынды арым-атынастарын тек жеті атасымен ана шектеп оймайды. Асаалдары жиылып, арнайы шешім шыармайынша оларды туысанды атынастары жетеуден асып, рі арай оныншы, он екінші аталара да ауысып, жаласа беретіндігі бар. Бл улет адамдары арасында алыптасып, ке таралан аса бір лкен бауырмашылды белгісі екендігі аны. Жаан халытары арасында трлі зіл-клкілі гімелерге арау болан, туысана е бай халы аза екендігі де содан ба дейміз.

лааыс ете кететін таы бір мселе–жн сраса келгенде арамыз 2 ата немесе 3 ата, 4 ата деп емес, 2– немесе 3-, 4– атадан осыламыз деп айту дрыстау сияты. йткені туысты ара-атынастарды тсіндіру шін бл жеіл тсіл. Сонымен жеті ата жнінде айтымыз келгені негізінен осылар. Кезек кттіріп тран зге де таырыптар бар боландытан осымен жеті ата жайлы гімемізді тамамдаймыз. Келесі тілге тиек етіп айтарымыз–аза атауы. Енді соан кшейік.

ай ел, ай халыты тарихы жайлы сз озамайы, оны алтын азы арауы, аттап туге, айтпай кетуге болмайтын таырыбы–ашанда ара тамыр азаымны осы «аза» деген атауы. Сондытан біз де шежіремізді рі арай осы айтып отыран «аза» атауы тарихымен сабатастыра жазанды жн деп санады. Ендеше, жеті атадан басталар шежіреміз кешелері кн кешкен азаым мен оны кне тарихы жайлы не дер екен, енді соны баамдап крейік.

2 блім

АЗАТАР КІМДЕР, АЙДАН ШЫАН?

Ана рсаынан н-кй мен сз адірін біліп туар от ауыз, ора тілді азаым шін бл керек-а нрсе деп ойлаймыз. йткені бесіктен белі босамай жатып, жеті ата мен ру, жзіне дейін срінбей, судыратып тратын ол, ал «аза кім, ол айдан шыан?» деп тікесінен сауал оя алса тілін жтып ойандай кібіртіктеп, тосылып, жауап бере алмай алатыны бар.

ысылмай мойындауымыз керек, тегімізді "аза" деген атауынан ары жаын білмейміз. Бл бгіндері лкенімізді де, кішімізді де, крімізді

де, жасымызды да басындаы кемшілік. зге лт кілдеріні біразында блай емес. Мселен, мхитты ары жаын мекендейтін мексикалытар бізді эрамыза дейінгі кне ацтек ркениетінен рбитіндіктерін, ал тратары беріде, еуропалы материкте жатан испандытар мен португалдытар, француздар мен швейцарлытар бізді эрамыза дейінгі 2–1 мыжылдытар арасында алыптасан йгілі алпілік кельт нсілінен бастау алып тарайтындытарын, ал германдытар 4 асырдаы жауынгер гот тайпаларыны рпатары екендіктерін тарих бетіне таса таба басандай етіп лдеашан жазып, алдырып кеткендіктері белгілі.

Алыса бармай-а ояйы, асымыздаы «тсекте басы, тскейде малы осылан» орыс кршіміз, мселен, здерін 6 –10 асырларда жасаан, древлян, поляндар болып екіге блінетін кне ильмендік словен тайпаларыны алашы бтаынан екендігін айтып келеді.

Ал азатар ше? азаты да бір тнде туып, бір кнде «аза» аталмааны бесенеден белгілі. Шыу тегімізді зерттер этногенез ылымы бізді бл пікірімізді толыымен птайды. азатар да згелер сияты мыжылды тарихы бар, Елбасымыз айтпашы, мгілік ел екендігі баршаа аян. Біреу бізге есіміді білмейсі десе, есі дрыс па осыны деп жатып ашуланар едік. Ал «аза» та бізді есім, ныспымыз емес пе? Оны неге білмеуге тиіспіз?

Сосын Елбасымыз 2012 жылды желтосанында, сондай-а азастан халына жасаан сол жылы жолдау сздерінде еліміз даму бадарламасы бойынша ендігі 2025 жыла дейінгі аралыта алдыы атарлы ркениетті елдер тізімінде 50-ші орыннан 30-шы орына дейін ктерілуі тиіс деп, «аза елі» деп аталу мселесін ктеріп отыран жадайда, осыан орай егер бйыртып «аза елі» деп аталар болса, онда ркениетті елімізді де, оны райтын титулды лт тлегі ретінде зімізді де неге «аза» аталып жргендігімізді ыр-сырын білу зекті мселеге айналары аны.

«аза» атауыны шыу тегінен бейхабарлыымыз сте де бізді білмейтін білімсіздігімізден емес. азаты білімпаз, білгір, намысой халы екендігі баршаа аян. Бл жнінде бізге ешкім плен деп кін таа алмаса керек. Кезінде бабаларымыз азатар туралы білді де, кл-ксір шежіре етіп жазып та алдырып кетті. Сол деректерді негізінде бл таырыпа кейін алам тартан алым, зерттеушілеріміз де жо емес, бар. Біра, біра демекші, мселе сол материалдар жнінде кні бгінге дейін ресми апарат беттерінде мардымды ештее жарыта жазылмай келе жатандыында.

Кезінде басаша имылдауымыза космополиттік лт саясатын станан Кеестік ызыл империя олбайлау болып, кесірін тигізгені белгілі. Мны жоа шыара алмаймыз. Ол дініміз бен ділімізді ана емес, тіліміз бен тегімізді де мытуа итермелегені рас. Себебі братана, аз жрт з лтынан грі космополиттік кеес лтыны кйін кбірек кйттеуге мдделі еді. йткені алым, мамандарымыз кнде жретін табан жолы мен кнде жейтін зім нанын таппай алмауы шін з лтыны тарихын зерттеуден грі кеес кіметіні тарихын жазуа мтылды. Сондытан аза кім, оны айдан шыып, алай рбитіндігі осы кезге дейін тарихымызда ылыми трыдан аныталып, арнайы рсімделіп, бекітілмеген атаа. Соны салдарынан болар, басым кпшілігіміз азірге дейін аза сзіні айдан алынып, алай шыандыынан бейхабармыз.

Біра бгін з олымыз з аузымыза жетіп отыран туелсіз мемлекетпіз. Онымыза да аттай 20 жылдан асып бара жатыр. Тау ктерген Толаайдай толып жатан лемге танымал алым, мамандарымыз да бар. дайа шкір, жоарыда айтып кеткендей, бл туралы зерттеушілеріміз инемен ды азандай ебектеніп, бал арасындай тірнектеп жинап, алдырып кеткен мліметтер мен деректер де жо емес, сыырлаан кне срелерде ша басып жатса да бар. Жасылап іздесек ондай деректер табылары аны. Сондытан тегімізді тарихын тптианынан бгініне дейін асыпай атарып, жазып шыуа енді шамамыз жетпейді емес, жетеді. Бл туралы азір білмесек, енді ашан білмекпіз, ендігі ндемегенімізге не жоры дейміз?