Шежірем сыр шертсе
Шрифт:
Сол айтпашы, ткен дниені парын білмей, тіп жатан дниені нарын тсіну, кешегі тарихымызды жете білмей, бгінгі мірімізді жеткілікті тсіну біздіше ммкін емес. Бларсыз кмескі келешегімізге орыпай кз тігу де, омсынбай ол созу да, жатсынбай адам басу да иын. Бл ретте бізді табан жолымыздан жаылдырмай, теміразы жлдыздай жетелеп ала алып жрер жалыз жолбасшымыз тарих-шежіреміз екені аны. Ендеше, гіме арауы сол тарих-шежіреміз жайлы болма.
Юнесконы соы деректері бойынша лемде 1500 лт пен лыс кілдері мір среді екен. Мселен, соларды бірде-біреуін шежіресіз деп айта алмайсыз. Бріні шыан тектерін, басынан-кешкендерін рпаа жыр етіп баяндап берер зіндік исса-дастандары мен жыр-аыздары бар. Шежіре дегеннен шыады. Шежіре аза Совет энциклопедиясында арабты шаджарат–бта, тарма деген сзінен шыатындыы, халыты шыу тегі мен таралуын баяндайтын тарих ылымыны бір тармаы екендігі айтылады (12
Айтпаымыз, азаымыз тегін білмейтін жетім ел емес. Жеті атасынан бастап, тптиянына дейін таратып, таратып бере алар шежіресі бар жетіскен ел. зге жрттар азаты жаан халытарыны ішіндегі е бір шежіре-жазбалара бай ел дейтін крінеді. Солай десе солай да шыар. Себебі халымызды мірінен сыр шертетін жылнама іспеттес тарихи жыр-дастандарды былай ойанда жздер шежіресі, жздер шежіресін оя транда, бізде не кп улеттер шежіресін саусапен санап болмайды.
рбір улет бабаларын, олар мір срген орта тарихын, соларды басынан кешкен уаиаларын сіп келе жатан скеле рпаа лгі, талым етіп тарту шін аянып алан ба. Оларды ерлік істері мен кшелі тірліктерін барын салып, ксем сзбен кестелеп жеткізіп беріп отыран жо па. Ондаы масаты–оларды бабалар тірлігімен, аталар ірілігімен рухтандырып, бойкйезділікке салынбас, мірді келесіз жайларына бой алдырмас жігерлі жан етіп сіріп, лкенді сыйлар, кішіні рметтер, ата-анасы мен жаын туыстарына ораушы, сраушы болар намысты азамат етіп, трбиелеп шыару еді.
Шежіреге бай елміз деп отырмыз ой. Олай болса, алдымен сол шежірелерді ірі, мазмндыларын іріктеп алып, атын атап, тсін тстеп кеткен жн сияты. Шежірелерді е лкені, ндысы Рашид ад-Динні «Трік-моол шежіресі», Жамал аршиды «Оыз-ыпша шежіресі», «арахан шежіресі», лыбекті «Шад-жарат л-атрак шежіресі», білазыны «Шежіре-и тркі», «Шежіре-и тарахимесі», аза хандыы рылан жылдары кп олданылан «Насаб-наме Шыыс», «Насабнаме аза», Бейбарыс пен Ибн Халдун жазан «ыпша шежіресі», «Жааннаме», ел арасына ке тараан «Абылай шежіресі» мен «білхайыр шежіресі», кейігі аза оымыстылары мен ойшылдары топтастырып жазан Мхаммед Хайдар Дулатиді, ыдырали осынлы Жалаириді «Кшен–арауыл шежіресі», «Жгірхан шежіресі», Ш.Улихановты «лы жз шежіресі», Абдулла Ниязовты «ш жз шежіресі», Мса Шорманлыны «Шежіресі», теу Бжейлыны «аза жрты шежіресі», оранбек Бірімжанлыны бастауымен жинаталан «Орта жз жне кіші жз шежіресі», Амолданы «ажайып шежіресі», «Насаб Шыыс», «Шыыснама» шежірелері», Ш.дайберділыны «аза шежіресі», Халиди рбаналиды «аза шежіресі», Мшр Жсіп Кпейлыны «аза шежіресі», «Бл аза ай кезде «ш жз» аталан шежіресі», Нржан Наушабайлыны «аза пен трікмен шежіресі», сыр бойынан Торай би жинаан «ш жз шежіресі», Диханбай батырды «лы жз шежіресі», азыбек Тауасарлыны «зімнен тптияныма дейін» шежіресі, Зайыр Сдібековты «аза шежіресі», Трлыбек Деменлыны «Келте тонды Келмембет» шежіресі, Хамит Мадановты «Кіші жз шежіресі», Тынышбек Дайрабаевты «Кете–Шмекей шежіресі», «аратамыр шежіресі», Маст Неталиевті «Кіші жз шежіресі», Жарылап Бейсенбайлыны «Кіші жз шежіресі», «Нрмхамедлы Жаножа батыр шежіресі».
ткен міріміз мен тегіміз жайлы, ел бастаан биіміз бен ан майданда аарымен жауын ашыран батыр бабаларымыз туралы шымырлаан шындыты шынайы, бкпесіз жеткізіп бере алатын тек осы шежірелер. Еліміз бен жерімізді сол кездегі жарафиясынан да, тарихынан да, ел басару ісіндегі ерекшеліктерінен де, салт-сана, дстрлерінен де, тіпті трын жртыны ттін саны мен талшы етер тамаы мен мал азыыны тр, шамасынан да апарат берер осы шежірелер.
азаты сол заманда мір срген ккірегі ояу, кзі араты азаматтары шін оыр ілімі де, зерттеп, ойына тоыр білімі де, а ааз, кк сиямен жалыпай жазып, рпаа аманат етіп алдырып кетер жазу-сызулары да негізінен осы шежілер болды.
Ардатап "шежірем, алтын тырым" дейтініміз де, оны тбрік ттып, жоары стайтынымыз да осыдан. дайа шкір, аза деген улетіміз бар, сол улетті ешкімнен кем тспейтін леуетті шежірелері де бар екенін таы айтып кетпекпіз. Солардан теріп алып жазарымыз жа болса да жта емес, жрнаты болар деп міттенеміз. Кейінгі толын буына одан шама-шарымызша сыралылатып сыр озап крмекпіз.
1 тарау
1 блім
ЖЕТІ АТАМ МЕН ЖЕТІ БУЫНЫМА ДЕЙІН
аза
Жаын адамдар ан араластырса бойларында беле алан ауру-сырау, таы баса аза кемшіліктері келесі рпаа тым уалап, кшейіп жетерін бгінгі медицина мен биология ылымдары лдеашан длелдеп берген. Ата, рпа тсініктерімен атар олара туыс буын деген де ым бар. Біра бларды бір-бірімен шатастырып алмауымыз керек. Буын сзі ата мен рпа тсініктеріне оларды реттік сандарын анытарда осылып айтылар орта атау. Мселен, 13-ата немесе 5-рпа деп емес, 13 буындаы атасы, 5 буындаы рпаы деуіміз дрыс естілмек. Сонымен Ата дегеніміз атынан-а крініп тр, шаыра ран, артында рпа алдыран буын. Ал артында рпа алдыра алмаан буынды ешкім ата дей алмайтындыы бесенеден белгілі. Ол тек буын кйінде ала бермек.
Буынды орта атау дейтін себебіміз – мірде бір ке, бір шешеден бір-а бала тумайды ой, оларды бірнешеу болып келетіндігі бден ммкін. Біра осындай біртуан, біртуан болмаса да рсатас, рсатас болмаса да кіндіктес, кіндіктес болмаса да аайын болып келетін аталар мен рпатар саны аншау болмасын реттік санын згертпей бір буын болып саналатындыы екібастан белгілі.
Бз біреулер жеті атасын зінен бастап таратады. Бл дрыс емес. андай рпа болмасын жеті атасын кесінен бастап санауы тиіс. Егер туыс буындарды жетінші аталары бір адам болса олар лі де болса ыз алыспайтын жаын туысандар. Себебі тым уалайтын анды белгілер биологиялы деректер бойынша жетінші буыннан кейін ана лсіреп, ше бастайтын крінеді. лбетте, жеті ата дстрін тек бл масат шін ана станбаймыз. Бастысы–тегімізді білу шін олданамыз. «Тегін білмеген–тентек, жеті атасын білмеген–жетесіз»,-деп кне кз ариялар бекер айтпаса керек. Тексіз деген ауыр сз. Тексіз болу иын. Тегі мен жеті атасын у жетімдер ана білмеген. Кімнен туып, кіммен туыс екендігін білу ркімге шарт. Басы ауырып, балтыры сыздай аланда жанашыр болып кеес берер, ара сйер жаыны жо жалызіліктік кімге болса да ауыр сын екені аны. Жалызды Аллаа ана жарасан дейді халы. Тле би бабамыз: «Балыы жо кл жетім, раы жо жер жетім, блаы жо тау жетім, шежіресі жо ел жетім. Тегін білмеген ел жетім, жеті атасын білмеген ер жетім»,-деп бекер кіреніп, тебіренбесе керек.
Аралы аласыны трыны жазушы, мдениеттанушы, этнограф Сейіт Кенжеахметлыны 2010 жылы "Ана тілі" газетіні 4 бетінде басылан "Жеті атаны білуіміз керек" деген мааласында:"Жеті атасын білген л жеті жртты амын білер. Жеті атасын білмеген лаы мен жаын жер",-деген жйелі сз п маынаны білдіреді. Сондытан да бізді атабабаларымыз з рпатарына жеті атасыны аты-жнін, ата мекенін, з руынан шыан белгілі батыр, би, жасыларды есімін айтып, йретіп отыран. Бл жолды азаты аяулы рі білімдар перзенті Дінмхамед онаев та станан. зіні "Аиаттан аттауа болмайды" атты кітабында ("Санат" баспасы, 1994 ж.) былай деген:"Ал енді зіме дейінгі жеті атамды уалап айтсам былай: Жолын–Нрмамбет–Азынабай–онай–Жетібай–Жмабай–Меліахмет–Дінмхамед" (13–14 бет). Баса білетіндер де, мысалы Сбит Манов та осылай таратан, осыан тотаан. Ал бан біз неге тотамай жрміз?
Ата-бабаларымыз жеті атаа дейін ан араластырмайды, туысты алыпты бзбайды. Сегізінші атадан бастап жаа ру атын белгілейді. Бл шін сол атаны асаалдары мен билері, ел аалары ру мшелерін шаырып, боз бие сойып баталасып, осымен жеті атаа толып, бдан былай ыз алысып, ыз берісетін далыа рсат ететін жол ашады. Бл дстр– текті, дені сау, таза рпа суіні кепілі. Осындай текті рпа сіру трбиесін брынылар ертеден-а білген жне оны атты адаалап отыран",– деп орынды айтады.