Страла Зэнона (Рытмалягічны трактат)

Пацюпа Юры

Вось жа, выбар на карысьць пэону прымушае нас прызнаць як факт «камбінацыю пэонаў» у радкох з разломамі, а выбар на карысьць ямбу — прызнаць невытлумачальныя лякуны на месцы меркаваных іктаў, што, ізноў жа, можна пераказаць як ямб зь пірыхам. У чым большае зло? Насуперак устаялай традыцыі меншым злом трэба прызнаць пэоны. Так, ямбы і харэі зручныя для статыстыкі, бо іх вельмі лёгка лічыць. Але ўсплёскі слабых іктаў маюць сэнс толькі як адзінкі, падначаленыя моцным іктам. А выдуманыя «ямбы» і «харэі» ў абход пэонаў — гэта мёртвыя, чыста разумавальныя існасьці. (Трупам заўсёды проста маніпуляваць!) Усякі рытм з цотнаю амплітудаю чыста матэматычна можна зьвесьці да ямбаў і харэяў, але прырода

рытму акустычная і ад пераразьлікаў не памяняецца.

Радкі з разломамі запраўды рэзка выбіваюцца з агульнае мернасьці вершу. Найчасьцей яны здараюцца ў «ямбах»:

Ты чуеш рэха бур удалі (1) і ціхі / векавы праклён? (2) Гані хутчэй трывогі хвалі, (3) удар у самы большы звон! (4) Міхась Машара

І вельмі рэдка бываюць у «харэях»:

Дзе таёмна, сьцішна, змрочна, (1) Дзе вільготны, мяккі мох, (2) Дзе ўзіраецца ставочна (3) Збуджаны / Перапалох. (4) Уладзімер Жылка

Чаму ж не дапусьціць у 2-м радку Машары ды 4-м Жылкі нейкага адхіленьня, мадыфікацыі рытму, раз тыя, пры аднолькавасьці ўсіх вонкавых фармальных паказьнікаў, гучаць інакш супраць астатніх, і адрозьненьне гэтае досыць рэзкае?

Тым часам інвэрсіяваныя радкі даюць нам не мадыфікацыю, а толькі варыяцыю пэону, якія б месцы ўсплёскаў, і нават валоў, ні кранала інвэрсія. (Дарэчы, статыстыка тут магла б зьявіць вельмі цікавыя вынікі, бо інвэрсіяваных радкоў у беларускай літаратуры нашаніўскае пары было значна больш, чым з разломамі. Але спакваля меншала першых і большала другіх.)

Вось жа, інвэрсія можа стаяць: — перад канстантаю: А во’ і зайчык д р ы ж ы ц ь скурай. На кветках пчолак град пабіў. Алаіза Пашкевічанка

Страляйце, біце, м а е вочы Над краем бачаць ўжо зару. Уладзімер Дубоўка

— на анакрузе:

Д у х і мінуўшчыны куцьцю На старасьвецкі лад спраўляюць. Янка Купала

І гэты моцны дух здаровы Л ю б і ц ь, надзеецца, жыве. Алесь Гурло

— адразу ў некалькіх сэгмэнтах:

Эх, кіньце крыўдамі карміцца, — (1) К о ж н ы народ сам с а б е пан; (2) І беларус м о ж а зьмясьціцца (3) Ў сям’і нялічанай славян? (4) Янка Купала

Асобнае гаворкі вымагае рэгрэсійная інвэрсія пульсанты першае ступені, якая прыпадае на моцнае месца пэону. Куды яе адносіць — да варыяцыяў ці мадыфікацыяў? Раз захоўваецца цэльнасьць радка — значыць, перад намі варыяцыя. З грунту, гэта істотнае і часьцей за ўсё непажаданае адхіленьне. У кантэксьце мастацкага цэлага інвэрсія пэонавага ікту можа разглядацца і як дэструкцыйная, і як кампэнсатарная анамалія — усё залежыць, наколькі ўдала яе паэт прытарнаваў. Аднак варта помніць: зачастае ўжываньне гэтае анамаліі вядзе да поўнае дэструкцыі рытмавага інварыянту.

Разломы клясыфікуюцца ў залежнасьці ад падзелу слоў. Яны могуць даваць спалучэньне:

— двух пэонаў другіх:

Той быў павінен толькі нам, Майстром, / будаўніком ад роду… Цішка Гартны

Прыйдзі, у хату упушчу, І ноч / мы правядзем адны… Язэп Пушча

— пэона другога і пэона першага:

Там сьцены мохам парасьлі, Вясёлкай / адлівалі шыбы. Максім Багдановіч

Бяспынна, глуха процьма часу Глытае / хараство і моц. Уладзімер Жылка

— пэона другога і пэона чацьвёртага (або пэона другога і дактылю):

Тады Давіда зваў Саул, І з арфаю / Давід зьяўляўся… М. Арол

Зьвіняць у небе песьні птушак. На беразе / па-над Дзьвіной… Янка Журба