Страла Зэнона (Рытмалягічны трактат)
Шрифт:
Тое, што рытмэма становіць цэльны арганізм, які разрастаецца ад канстанты да анакрузы, пацьвярджаецца законам рэгрэсійнае акцэнтнае дысыміляцыі, апісаным у К. Тараноўскага: апошні ікт заўжды наймацнейшы, яго запабягае найслабейшы перадапошні ікт, далей наперад зьяўляецца зноў моцны, але ўжо слабейшы за апошні, тады — чарговы слабы, які ўсё ж крыху мацнейшы за найслабейшы, — і гэтакім спосабам аж да пачатку радка ідзе чаргаваньне моцных ды слабых іктаў з адпаведным паслабленьнем кантрасту паміж імі. Праводзячы аналёгію псыхікі зь фізычнымі зьявамі, можна сказаць так: рытмэма — гэта асяродак, канстанта — пачатковы імпульс, рытмавы працэс — разгортваньне імпульсу, а ступа — адзінка яго вымярэньня, «хваля».
У
О(х)
оО(х)
ОоО(х)
оОоО(х)
ОоОоО(х)
оОоОоО(х)
ОоОоОоО(х)
оОоОоОоО(х)
ОоОоОоОоО(х)
оОоОоОоОоО(х)
ОоОоОоОоОоО(х)
оОоОоОоОоОоО(х)
ОоОоОоОоОоОоО(х)
оОоОоОоОоОоОоО(х)
ОоОоОоОоОоОоОоО(х)
Піраміда падае арганічны парадак гармоніі складоў: націсьненых валоў (О), слаба націсьненых усплёскаў (О) і ненацісьненых роўняў (о) — у напружаным шэразе, а таксама адменлівую колькасьць складоў (х) у вольным шэразе. Парадак валоў вызначае інварыянты рытмэмаў. Адхіленьне ад парадку мяняе інварыянт і таму не дапускаецца. Рэдкія адхіленьні валоў дапускаюцца толькі ў пачатку рытмэмы праз паслабленьне дзеяньня закону рэгрэсійнай акцэнтнай дысыміляцыі. Чым карацейшая анакруза пэону — тым большыя адхіленьні дапускае першы вал. Рэшта складоў даўнімае адвольную якасьць без абмежаваньня сысталаў ды інвэрсіяў, якія надаюць інварыянтам разнастайнасьці. Піраміда дарэшты адпрэчвае як недарэчнасьць супраціўнасьць рытму і мэтру. Тыя адхіленьні ад ідэальнае схемы, што пэўны час называлі рытмам, ёсьць усяго толькі яго варыянтамі ці мадыфікацыямі.
Найбольшыя адхіленьні ад парадку піраміды дазваляла сабе не сылябічнае, а якраз сыляба-танічнае вершаваньне, што прыводзіла да парушэньня адзінства рытмавага працэсу. Аднак у запраўднасьці аніводная тэорыя вершаваньня ня сьледавала як трэба парадку гармоніі складоў. Часамі паэты з добрым слыхам, якія ня ведалі жаднае тэорыі, пісалі слушней, чым тыя, што паводзіліся недасканалымі правіламі. Сёньня піраміда дазваляе ўнікнуць колішніх парушэньняў сьпеўнасьці вершу. Вершаваньнік, які пільнуецца парадку моцных іктаў, адкрывае для сябе права асабліва вольна адхіляцца ад слабых іктаў, расчышчаючы тым самым дарогу для новых, нязнаных дасюль варыяцыяў рытму. Існыя тэорыі вершаваньня пакуль што ня ўлічвалі гэтае мажлівасьці. Зрэшты, адныя толькі камбінацыі інварыянтаў рознае даўжыні без варыяцыяў дазваляюць сама надзвычайныя мадыфікацыіі.
Спрэчка паміж традыцыйным і нетрадыцыйным вершазнаўствам можа быць зьведзеная да дылемы: што ў вершы важнейшае, пэоны ці ямбы з харэямі, або — такты ці ступы? Пэўна ж, пры такім стаўляньні пытаньня рацыя на баку праціўнікаў двухскладовае мэтрыкі: усё ж каркас радка трымаецца на пэонах-тактах. Але тут важна разам з вадою ня выплюхнуць дзіцяці. Памыляюцца абодва бакі: яны, па-першае, уяўляюць рытм двухмерным, які тым часам трохмерны, і па-другое, канцэнтруюць увагу на канфігурацыі адцінкаў рытмэмы, ступе, але не на радку, не на рытмэме, дзе тыя канфігурацыі ўсяго толькі задаюцца адзінствам рытмавага працэсу.
Калі быць дакладным, дык ані ямбаў, ні харэяў, ані нават пэонаў у вершы не існуе. Ёсьць нутраная дыхатамія траякіх складоў, якую абмыльна можна ператлумачваць як ямбы, харэі ці тыя ж пэоны, чатырохдольнікі, шасьцідольнікі. У неарганічных памерах, дактылях, амфібрахах, анапэстах, пэнтонах (або трохдольніках, пяцідольніках), дзе дыхатамія немажлівая, інфраструктура ўзьнікае толькі на кароткіх адцінках і таму альтэрнансу фактычна няма. Дыхатамію можна вылучыць цотную і няцотную. Калі націскі лічыць ад простае кляўзулы, дык цотнасьць уласьцівая «харэям», а ня «ямбам». З чым жа зьвязаная загадкавая «прыроднасьць» харэю ды «кніжнасьць» ямбу, з чаго вынікае абсалютная перавага харэевай кадэнцыі ў сылябіцы і ў фальклёры? Пэўна што, чым даўжэйшая анакруза, тым большая падстава абцяжараньня яе сысталамі, дыясталамі і паступовае дэструкцыі ўсяго інварыянту.
На падставе чаго ўзьнікае альтэрнанс? Для пачатку ўспомнім дзьве тэорыі імавернасьці: клясычную і статыстычную. У першай лічба імавернасьці бярэцца апрыёрна ад паловы здарэньняў, а ў другой — апастэрыёрна ў разьліку ад сярэднеарытмэтычнага паказьніка. Адпаведна, першае тлумачэньне альтэрнансу вынікае з патрабаваньня простага ідэальна-гарманічнага разьмеркаваньня моцна-, сярэдне- і ненацісьненых складоў у радку. Другое выходзіць зь сярэдняе даўжыні беларускага слова (3,27), якое задоўгае для трохскладовых памераў і закароткае для чатырохскладовых, — мажліва, у вершы ўзьнікае нешта накшталт эфэкту «інтэрфэрэнцыі». Заўважу, на больш раньняй стадыі разуменьня праблемы ў мяне існавала наагул фантастычная ідэя, дзей моц націску залежыць ад сярэдняе даўжыні слова. Рэшта слоў «насычаюцца» гэтаю моцай, «прасякаюцца» водгульлем, утвараючы характэрную для мовы «прастору выбуху», якая вызначае аптымальную велічыню ступы. Тым больш што націск імкнецца да сярэдзіны слова.
Аднак усе гэтыя гіпотэзы цікавыя толькі як станаўленьне, як пікантны момант дыялектычнае лёгікі. Калі ж мы ўспомнім той факт, што словы, даўжэйшыя за чатыры склады, маюць дадатковы, паслаблены націск, аптымальна аддалены ад моцнага, тады карціна праясьніцца парадаксальна проста. Тут дзеіць той самы закон, які ў гістарычнай граматыцы праяўляецца пры чаргаваньні моцных і слабых рэдукаваных. У той ці іншай меры ён уласьцівы ўсім славянскім мовам. Фактычна, рытмэма становіць сабою ідэальны адцінак маўленьня, пабудаваны як адно слова. Калі б чалавеку, нібы дудзе ці аргану, для маўленьня не патрабаваліся пэрыядычныя ўдыхі і выдыхі, дык можна было б сказаць, што бясконцая альтэрнаваная фраза і ёсьць слушным гаварэньнем. Проза б тады была самым ненармальным узорам маўленьня. І, хто ведае, можа, дзе ў раі анёлы гавораць якраз на такой ідэальнай мове бясконцых паэтычных радкоў.
У рэальным жа маўленьні ўсякая фраза мусіць завершыцца выдыхам, які ў паэтычным радку дае нам канстанту і абрыў рытмэмы. Далей рытмавы працэс разгортваецца наноў, паўтараючыся раз за разам. Аднак нельга тут забываць і ўвагі М. Трубяцкоя пра падаўжэньне, калі няпоўная анакруза кампэнсуецца за кошт паўзы або кляўзулы папярэдняга радка. Гэты эфэкт падказвае нам, што рытмавы працэс ня мае абсалютных абрываў. Заразом ён нібыта супярэчыць іншаму цьвярджэньню Трубяцкоя аб незалежнасьці напружанага шэрагу ад вольнага. Здымаецца гэтая супярэчнасьць тым, што падаўжэньне мае не рэгулярны, а факультатыўны характар. Правіла падаўжэньня найперш вымагае, каб паміж радкамі ўзнаўлялася страчанае пасьля абрыву адзінства рытмавага працэсу.