Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў
Шрифт:
Глядзець (глянуць) праз (скрозь) пальцы на каго, на што. Калька з ням. м. (durсh dіе Fіпдег sеhеn). Свядома не заўважаць што-н., знарок не звяртаць увагу на што-н. (часцей адмоўнае). Нават камісар брыгады Павел Адамавіч, вельмі строгі даўсялякіх «анархічных выбрыкаў», як ён казаў, на гулянку разведчыкаў глядзеў скрозь пальцы (І. Шамякін. Шлюбная ноч).
У аснове фразеалагізма — нерэальны вобраз.
Глядзець праз ружовыя акуляры на каго, на што. Калька з ням. м. (durch rоsіgе Вгіllе sеhеn). Не заўважаючы недахопаў у кім-, чым-н., ідэалізаваць каго-, што-н. [Касцюшка] проста начытаўся кніг
Фразеалагізм успрымаецца як матываваны.
Глядзець праз (цераз) чорныя акуляры на каго, на што. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. смотреть сквозь черные очки, укр. дивитися крізь чорні окуляри). Не заўважаючы нічога добрага ў кім-, чым-н., чарніць, ганьбаваць каго-, што-н. Адкульу цябе гэтая хвароба? На ўсё глядзіш цераз чорныя акуляры. Лазавенка цябе падседжвае, «топіць»… Ладынін яму дапамагае… (І. Шамякін. У добры час).
Узнік як антанімічнае ўтварэнне на аснове фразеалагізма глядзець праз ружовыя акуляры на каго, на што (гл.).
Глядзець у корань. Паўкалька з руск. м. (смотреть в корень). Унікаць у сутнасць, звяртаць увагу на самае істотнае, галоўнае ў якойсьці справе. Трэба глядзець… у корань! Дарогі назад няма, так і скажыце ўсім (І. Мележ. Подых навальніцы).
Крылаты выраз, аўтар якога К. Пруткоў. У яго «Думках і афарызмах» (1854) пад нумарам 6 ідзе: «Смотри в корень!»
Глядзець у лес. Гл. у лес глядзець.
Глянуць праз пальцы на каго, на што. Гл. глядзець (глянуць) праз (скрозь) пальцы на каго, на што.
Гнацца (пагнацца) за двума зайцамі. Агульны для ўсходнесл. м. Брацца адразу за некалькі спраў. Касцюшка ідзе да рэдактара з заявай аб звальненні. Нельга гнацца за двума зайцамі. Трэба выбіраць адно: работу ў газеце ці заняткіў аспірантуры (І. Навуменка. Летуценнік).
Паходзіць з прыказкі За двума зайцамі пагонішся, ніводнога не зловіш і знаходзіцца ў семантычнай сувязі з яе сэнсам ‘калі возьмешся адразу за некалькі спраў, не даб’ешся вынікаў ні ў адной’. Дзеяслоўны кампанент фразеалагізма набыў здольнасць рэалізаваць розныя формы: ганюся, гонішся, пагналіся і інш.
Гнуць <сваю> спіну (горб). Калька з франц. м. (соurbеr lе dos). Ужыв. са значэннямі ‘мардаваць сябе працай’ і ‘працаваць на каго-н.’ Цяпер рабочыя пакажуць, як з імі трэба абыходзіцца. Годзе гнулі свае спіны (Ц. Гартны. Сокі цаліны). Парадак, пры якім адны пануюць, другія — гнуць на іх спіну, Рагамед лічыў асуджаным на пагібель (І. Навуменка. Смутак белых начэй).
Фразеалагізм з жывой унутранай формай.
Гог і магог. Відаць, паўкалька з англ. м. (Gоg аnd Мадод). Люты чалавек, які выклікае страх. Пяшчотны голас шаптаў над вухам Антося: — Вось яго прывялі… На пытанні аб прозвішчы адказаў. Абазваў нас гогам і магогам і яшчэ казалупамі… (У. Караткевіч. Госць прыходзіць на золкім світанні).
Выток фразеалагізма — Біблія. У ёй (Апакаліпсіс, 20; Іезікііл, 38, 39) згадваецца Гог як люты цар і яго царства Магог, дзе жыў дзікі, бязлітасны народ. У п’есе Ю. Станкевіча «Армагедон — 1895» у ліку дзейных асоб выступаюць Гога, Магога, Даджам. Ёсць і аўтарскае «неабходнае тлумачэнне»: «У старажытнай хрысціянскай міфалогіі ў тэкстах, характэрных для ўсіх рэлігій, згадваюцца Гога і Магога — дзве асобы (ці два дзікія
Голаму за пазуху. Уласна бел. Зусім кяма (чаго-н.). Работа Івану Красоўскаму ўсё не траплялася, прыпасаў — голаму за пазуху, а голад — не цётка, кішкі марша гралі (І. Новікаў. Да світання блізка).
У аснове фразеалагізма — нерэальны вобраз, пабудаваны на алагізме.
Голас у пустыні. Гл. <марны> лямант (голас) у пустыні.
Голы кароль. Агульны для ўсходнесл. м. Пасрэдны чалавек з прэтэнзіяй на аўтарытэт ці з перабольшаным аўтарытэтам. Уяўляеце вы сабе сімпатычнага брандахлыста, фантазёра, які проста голы кароль? (У. Караткевіч. Да новых, яшчэ шырэйшых даляглядаў).
Паходзіць як абазначэнне пэўнага паняцця з прыказкі Кароль <жа> голы, якая выражае суджэнне, выступае не як намінатыўная, а як камунікатыўная адзінка з сэнсавай і інтанацыйнай завершанасцю. Яе сэнсавы змест — ‘якая-н. палітыка або чый-н. аўтарытэт на самай справе беспадстаўныя, фальшывыя, уяўныя’: «У грамадстве культывавалася „палітыка згоды“ (модная не толькі зараз), калі ніхто не адважваўся сказаць, што кароль жа голы» (Звязда. 1.01.1993). Гэта прыказка паводле паходжання — калька з дацкай м., а па сферы першапачатковага ўжывання — крылаты выраз з казкі Х. К. Андэрсена «Новае ўбранне караля» (1837). У ёй расказваецца, як два ашуканцы ўзяліся выткаць для караля найтанчэйшую тканіну і сшыць яму адзенне, якое не маглі бачыць толькі дурні ды тыя, хто не адпавядае сваёй пасадзе, прызначэнню. Падмануты кароль у гэтым «адзенні», а фактычна галышом ішоў па вуліцы. Усе, баючыся апынуцца ў дурнях, захапляліся хараством каралеўскага «адзення». I толькі адзін хлопчык закрычаў: «А кароль жа голы!» Усім стала зразумела, што яны абдураныя.
Гол як сакол. Агульны для бел. і руск. м. Вельмі бедны. Уваходзіў у хату ён гол як сакол… доўга думаў над доляй сваёй (А. Куляшоў. Млынар).
Аналагічная вобразнасць і той жа каламбурны прыём утварэння назіраюцца ў сінанімічным балг. фразеалагізме гол като пушка. I пушка (‘стрэльба’), і сакол — словы ваеннай лексікі, толькі другое — гістарызм, якім даўней называлі вялікі чыгунны таран для разбурэння крапасных сцен. Яго падвешвалі на ланцугах, разгойдвалі і канцом білі ў сцяну ці вароты. Сакол быў гладкі, «голы». У аснове фразеалагізма — адначасовае выкарыстанне двух значэнняў прыметніка голы: ‘бедны’ і ‘неапранены’; на першае значэнне накладзена другое, якое выклікала адпаведнае параўнанне (як сакол). Рыфмічнае сугучча — дадатковы сродак «спайкі» фразеалагізма.
Гордзіеў вузел. Крылаты выраз з грэч. міфалогіі. Заблытаная справа, складанасць, цяжкасць. На жыццёвым шляху кожнага чалавека трапляюцца свае гордзіевы вузлы (А. Карпюк. Пушчанская адысея).
Паводле міфа, Гордзій, да таго як стаў царом Фрыгіі, быў простым земляробам. Калі ён араў на валах, арол сеў на ярмо. Гэта прадказвала Гордзію, як растлумачыла прарочыца, царскую ўладу. Якраз у фрыгійцаў у хуткім часе не стала цара, і яны, выконваючы волю аракула, выбралі таго, хто першы на калёсах ехаў па дарозе да храма Зеўса. Гэта быў Гордзій. Стаўшы царом, Гордзій паставіў калёсы ў храм, а ярмо прымацаваў да дышля такім заблытаным вузлом, што ніхто не мог яго развязаць (гл. секчы гордзіеў вузел).