Змагарныя дарогi

Акула Кастусь

Што за матэрыял у газеце?

Перш за ўсё колькi слоў ад рэдакцыi, бо гэта-ж першы нумар. Гаворыцца, што "вымогi беларускага друкаванага слова ў нас сяньня найвялiкшыя", што беларускiм работнiкам у Францыi, згуртаваным пры Францускiм хрысьцiянскiм сындыкаце работнiкаў, удалося нарэшце зрэалiзаваць сваё даўняе летуценьне, выдаць газэту, якая будзе ня толькi iнфарматарам, але й лучнiкам беларусаў, раськiданых па ўсiм сьвеце ў насьледку пяцiгадовае вайны. Газэта зьяўляецца дадаткам да органа Францускага работнiцкага сындыкату i выходзiць месячнiкам, але пасьля манiцца выходзiць i часьцей, абы была ад сваiх дапамога.

Нумар прысьвечаны збольшага Калядам 1945 году, i пасярод, пад загалоўкам, на дзьве шпальты першае бачыны на здымку вiдаць пакрытыя сьнегам хвойкi. Чытач уяўляе кавалачак роднае, дарагое, пакiнутае Бацькаўшчыны.

Побач - верш Ларысы Генiюш "Новы год":

Новы год iдзе крокам бадзёрым,

крокам звонкiм, як сам, маладым.

Расьцiлае надзеi ўзорныя,

гоiць крыўдаў i ранаў сьляды.

Iдзе стуль, дзе ў завеяных хатах

нас чакае сям'я за сталом,

каб з загубленым сынам цi братам

падзялiцца сямейным цяплом...

Як ёмка й праўдзiва сказана. "Новы год... гоiць крыўдаў i ранаў сьляды". Так. Гояцца i ў Сымонавым сэрцы пэўныя раны, хаця хто ведае, калi пачнуць гаiцца сьляды крыўды. Падымаюцца пад цяжкiм уздыхам грудзi. Крыўды былi, ёсьць цяпер i доўга будуць яшчэ. Хто ведае, каторы ўжо новы год iх загоiць. Цi-ж лёгка ўявiць, што пры дапамозе гэтай ластаўкi-газэты новы год хоча падзялiцца i зь iм, Сымонам, сямейным цяплом? Ён-жа загублены сын i брат, адзiн з тысячаў раськiданых-разьвеяных па вялiкiм сусьвеце. Сям'я ягоная ня ведае, цi ён жыве, магчыма, што ўжо ўпотайку памалiлася за супакой душы ягонай, што, можа, даўно пакiнула маладое зморанае цела. Яны-ж ня ведаюць. Ох, даражэнькiя, родненькiя! Няхай Бог улье вам у сэрца надзею, што Сымон не загiнуў, што туляецца па чужыне, хоць змораны й зьняможаны, але-ж - вольны. Будзе й ён малiцца за вас, прасiць Усемагутнага, каб пад удушлiвым цiскам ярма сатаны прынёс вам палягчэньне ды прысьпешыў дзень вызваленьня вашага.

Нешта спазмамi сьцiскае й душыць Сымонава горла, на вочы набягаюць буйныя сьлёзы. Хлапец здабываецца на надлюдзкiя сiлы, каб iх стрымаць, каб не расплакацца ў прысутнасьцi цэлага восьмага курсу нейкай чужой i наўрад цi патрэбнай яму ў будучым школы.

Людзi звычайна ўважаюць, што плач вызначае духовую цi фiзычную слабасьць, а найчасьцей забываюцца, што iншым разам прыносiць вялiкае палягчэньне. Дарослыя стыдаюцца плакаць, толькi ў выключных выпадках, калi ня могуць стрымацца. Плач звальняе награмаджанае доўгiм часам у сэрцы й душы, гэткiм чынам навет спрычыняецца да аздараўленьня й адпружаньня пераладаванага духовага й цялеснага людзкога арганiзму. Сымон у гэты момант хацеў-бы плакаць - з гора i з радасьцi, з даўно перажытага i з новазнойдзенай макулiнкi шчасьця й надзеi. Хацеў-бы забрацца недзе ў нейкi адлюдны куточак i раўцi на ўсё горла, як маленькае дзiця. Так-жа шмат i такога горкага награмазьдзiлася ў яго за пару гадоў бурнага лiхалецьця. Але-ж ён ня ў тым часе й месцы, дзе плакаць можна. Сiлiцца, каб стрымаць буйныя сьлёзы, ды, бачачы, што не дасьць рады, узрываецца з лаўкi, хавае згорнутую газэтку ў кiшэню й хуткiм крокам накiроўваецца на двор. Некуды йдзе, а куды - ня важна. У галаве цэлы пчалiны рой розных думак. Нешта грызе бязьлiтасна за сэрца, iншае нешта клешчамi сьцiскае за горла. На вочы нагортваюцца буйныя сьлёзы.

Па сьцежцы мiж баракаў насустрач iдзе нейкая постаць. У апошнюю хвiлiну юнак спасьцерагае Палiшэўскага, i рука мэханiчна падносiцца на вышыню правага вока. Яшчэ ня мiнуў, а ўжо чуе хрыплаваты бас:

– Эй, Спарыш! Як гэта вы салютуеце, як ня жывы? Я вам устаўлю яйцы! Пся крэў!

Сымон спыняецца й адварочваецца. Перад iм празь iмглу сьлёз вiдаць падвойны сыценькi падбародак, маленькiя зласьлiвыя вочкi, няпэўная грымаса на азызлым твары й кругленькi жывоцiк.

Сымонавы сьлёзы ўмiг высыхаюць, а твар бляднее й сьцiскаюцца зубы. Як-жа прыемна было-б плюнуць у гэту сытую й брыдкую фiзiяномiю. Гад! Нячысьцiк! мiльгаюць у галаве адна за другой мянушкi. Ужо навет сьлiна зьбiраецца ў роце. Сымон стаiць над абрывам. Толькi хуткi iнстынкт самакантролю ды крошачка здаровага рассудку падказваюць яму iншае. У апошнi момант хлапец устрымоўваецца.

VII

Цэлы вечар таго дня, вярнуўшыся ў барак пасьля заняткаў, чытаў Сымон прысланую газэту й раздумваў. Перш за ўсё прачытаў кароткi непадпiсаны артыкул пад загалоўкам "Кс. Вiнцэнты Гадлеўскi", дзе аўтар апавядаў пра малаведамы дагэтуль факт аб замучаньнi нямецкiмi гэстапаўцамi ў Менску каля Каляд 1942 году выдатнага беларускага каталiцкага сьвятара й арганiзатара Беларускай Незалежнiцкай Партыi. Аўтар не хацеў цi мо ня ведаў - ён поўнасьцю не адкрыў заслоны на таямнiчую сьмерць ксяндза Гадлеўскага. Нiчога не ўспамiнаў аб юдавай ролi ў той час шырокавядомых беларускiх здраднiкаў, якую яны згулялi, выдаючы ў рукi немцаў аднаго з найвыдатнейшых сыноў беларускага народу.

Сымон найбольш цiкавiўся весткамi аб беларусах на выгнаньнi. На вялiкi жаль, у гэтым газэта была скупая. Весткi аб тым, што быццам у Злучаных Штатах ёсьць нейкая Беларуская Нацыянальная Рада ў Чыкага, што там-жа ёсьць беларускiя перадачы па амэрыканскiм радыё, - усё гэта было надта неабгрунтаванае, а калi й сапраўды нешта iснавала, дык хiба-ж толькi лякальна, бо ня вiдаць, ня чуваць было аб нiякай дзейнасьцi, перадусiм аб якой-небудзь дапамозе беларусам у Эўропе, як памагалi iншанацыянальныя арганiзацыi сваiм суродзiчам. Значыцца, аб гэтых арганiзацыях усё тое было-ж надта туманнае, нявыясьненае, хто ведае, цi было праўдзiвае.

Цэнтрам Сымонавай увагi стаўся артыкул пад загалоўкам "Заданьнi беларускай эмiграцыi", якi выясьняў шмат чаго адносна трагiчнага палажэньня новых выгнанцаў i таксама кiдаў сьвятло на нашу старую эмiграцыю за акiянам.

Сымон чытаў:

"Адной з найпякучых праблемаў для беларускага замежнага грамадзянства зьяўляецца сяньня справа новай беларускай эмiграцыi. У насьледку страшнай разрухi нашага краю апошняй вайной - каля мiльёна беларусаў апынулася па-за межамi свае Бацькаўшчыны.

Гэта наша новая прымусовая й "дабравольная" эмiграцыя апынулася была ў абставiнах, ня маючых сабе прэцэдэнту ў гiсторыi нiводнае эмiграцыi якога-небудзь народу ў сьвеце. Ёй прыйшлося перажыць надмерна нялюдзкiя цяжкасьцi, як матэрыяльна, так i маральна ды праўна..."

I далей:

"Усё тое, што перажыла гэта наша эмiграцыя... тлумачыцца хiба тым, што нiводзiн народ, як наш, ня прывык да падобнага роду цярпеньняў. Але цярпеньнi яе яшчэ ня скончылiся..."

Далей аўтар стараецца падказаць беларусам у Амэрыцы, прынамсi, тым зарганiзаваным, якой помаччу маглi-б прысьпець сваiм няшчасным родзiчам у Эўропе. А самае галоўнае й найбольш важнае вычытаў юнак у наступным:

"Беларуская новая эмiграцыя на амэрыканскай зоне Нямеччыны знаходзiцца ня толькi што ў нявыразным, але й досыць парадаксальным становiшчы. Ёй па сяньня ня прызнаецца права нацыянальнасьцi. не дазваляецца навет тварыць сваiх асобных нацыянальных лягераў, падобна iншым нацыянальнасьцям, а мусяць таму туляцца ў разьбiтку, па суседзях - у той час, калi амэрыканскi ўрад афiцыяльна прызнае беларускi народ як нацыю".

Далей аўтар зноў раiў тое-сёе, што маглi-б зрабiць у галiне дапамогi амэрыканскiя беларусы. Вiдаць, што аўтар i група беларусаў, якiя выдалi "Беларускiя Навiны" ў Па-рыжы, бiлiся, як тая рыба аб лёд, бездапаможна прыглядаючыся вялiкай нацыянальнай катастрофе й маючы недахопам капiталу ды рознымi iншымi цяжкасьцямi зьвязаныя рукi. Заклiкi аб дапамозе да беларусаў цераз акiян падобныя былi да голасу ў пустынi, бо калi-б у Новым Сьвеце сапраўды iснавала нейкая жывая й дзеючая нацыянальная беларуская арганiзацыя, яна сама ўжо раней парупiлася-б пра тое-сёе й не чакала-б на парады з боку "Беларускiх Навiнаў".