Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
Оёдолшо Олёодой дуугай бо^ож%газ^а^ЯЛгын тотгой-Зар тунхагай дорьбоо дуулааар, Таряата жалгын толгой
до, будаа хадажа байпан Таряаша Тархаас^/^н
"хос-тое" байсара абяа гарган IBBB
Онигорхон нюдэтэй Олзой".Hj "eS байсара
— Уу! Таряаша Тархаас юун торхоео шэрэжэ ерээбши? — гэжэ ураба.
— Абасаяанэхэжэ ерээб, — гэнэ- в! угэсэтэй
— э, юун абаса. лэзээ, i
болооноо мэдэнэгйб, г гэбэ хаан мартажархёо гуш?-
— Энэ торхоор обоисо алта НК| |
гэнэ. Н
— Худалаар бу хэлэ.
— Худалаар хадань, аягаар дуурэн алта
— Худалаар бэшэ, нэхрэн!
— нэ. хрн хадань, торхо алтыем г1
Онигорхон нюдэтэй Олзой хаан,' таряаша Тархааста гэ хрээрээн боогдоондоо алаг зрхэнд анаан аягатай алтанаан иигэжэ алаан юм гэлсэгшэ.
58. ДАЛАН ХУДАЛШАН
Далан худалшан хоёр нхэдтэйг аянда ябатараа гал гыдэбэ. Хажуудань холо бэшэ утаатай айл харагдаба. Далан худалша нэгэ нхэр галда эльгээбэ. Тэрэ нхэрынь ошожо, энэ айлайда оробо. Ороходонь гэр эй эзэн уужа ууба, "Гал эрижэ ерээб", — гэхэдэнь тэрэ бгэн хбе:
— Зоо шорга руугаа жолоо злээд угэ. Тиигэбэлшни гал гэхэб, — гэнэ. 'щ|
Жолоо злээд тэрэ хбн хэшэбэ. Нгдэ нхэр Мн лэ баа тэрэ айлайда эльгээбэ. Нгдэдл адли хэ-шэбэ. лдэнь далан худалша р ерэжэ:
— Галда эльгэээн хоёр нухэдни хаанаб? — гэжэ гэрэй ззэнпээ асууба.
— Зоо нюрга руугаа жолоо злэн хойноо гал абахат гэхэдэмни злээд лэ хэшэбэд, — гэбэ.
Мнхи хбмнай:
,— Гал гыт? — гээд эрихэдэнь:
— Жолоо злээд гал абахаш, — гэбэ.
— Би далан худал гэ хэлэхэмни, тиихэдэмни та намайе худал гэ хэлэнэш гээд хэлэхэгйт, хэлээ аа, та р намда жолоо злжэ хэхэт, — гэбэ хбн.
Хоюулан зай зб болобо. Далан худалшан хрэбэ: —: Би рьшг трээн эсэгэээ трн газар дээрэ тр хмби.' бгэн абынгаа тэмээдыень адуулаа хмбн. Тиигээд тэмээдэйм нэгэ тэмээн далайн саада бэедэ гарашаан юм. тэрзэниие асарха хэрэгтэй байан юм. Тэмээгээ абаашаха гээд саанань гаража шадабагйб. Сабшадаа табяад гараха гэбэб, тийхэдэ тэрэмни даабагй. Хялгана таалаад далайда табиамни, хялгана намайе дааха байба. Тэмээндээ ошон гэхэдэмни, тэмээмни ботоголжорхёод байба. Ботогоёо тэмээндээ ашаамни даабагй, тиихэдэн ботогон дээрээ тэмээгээ тээгээд 'зээмни, ботогомни тэмээгээ миид даагаад ябашаха байба. Тэмээгээ туужа ябатарни, захадамни нэгэ сагаан мо-ритой хн ерэбэ.
Тэмээн морин хоёроо хараад, агсалдая гэбэб тэрэ хундй Агсалдабабди. Морёо унаад гэртээ бусажа ябатарли, морим-ии найга найгааар ябаба. Гэдэргээ харан гэхэдэмни, мори-иоймни улээ ндэр гоё модон ургашоод, тэнгэриие зура-жа, мориием зобоожо ябаба. Ургажа байан модоёо дамжажа узэбэб. Дамжа дамжааар тэнгэридэ гарашабаб. Тэнгэри дээрэ гаран гэхэдэмни, байгаан ухэрнууд болзоргуй олон байба. Захааань шэлэн байжа эдпбэб, тиигэбэщье аа садаха-гуй байбаб. Харин байтаанай баруун туя эдеэд лэ садаша баб. Тэндэээ бууха аргаяа бэдэрбэб. Байтаан ухэрнуудэй ' нгээ араар аргамжа мушхабаб. Аргамжаяа тэнгэриээ уяад доошоо буубаб. Буужа ябатарни аргамжамни богонидобо. Энэ удэр талаан болоходоо, ундэр гэгшын нэгэ хун талха хиид-хэжэ байба. Михшшэээнь шагтагалдаад буушабаб. Бууха-даа шабарта шаагдашабаб. Шабараа гаража ядажа байха-дамни, нэгэ Хайлгана шубуун ерээд, шэхэн соомни ундэгэл-жэрхнбэ. Шэхэн соохи ундэгыемни шарахан унэгэн хулуухаяа ерээн байгаа. Да б гэжэ урэхэдэнь, унэгэнэйнг лээнь бариан тулада шагтагалдаад орхибоб. Шабараа гаргаадЦ нэгэнэймни л тааршаба. Тэрэнэй ул соооо онин гэ- 1 дэг бэшэг гаража ерэбэ. Энэ бэшэгыень абаад уншахадамни:
— Минии аба шинии абааа мунгэ абаха ёпотой байгаа юм байна. Тиигээд би ри шэрэ гэхэ мунгыень эрижэ ерээб, — гэхэдэн, мунхн хниннь:
— Бу худалаар хэлэ, минии аба шинии абада нэгэшье ури ялагуй, — гэбэ.
Одоол баян хун мэхэлэгдэжэ, боосоогоо алда ад лэ рын-г зоооо жолоо злжэ хэшэбэ.
Далан худалшан аймшагтай дорюун баян хуниие мэхэл-жэ, эззд зрииень, гал болои бусадынь абаад, гэр нютагтаа бусаа эн.
59. ДАЛАН ХУДАЛ
Уни нгэрэн сагта, нэгэ ехэ шэруун,
fasxa хнрзага хатуу хуулитай хаан байгаа'
Нэгэтэ мн хаанда найр зугаашье, наадан хатаршье, аоата агнууришье, албата зоншье залхуутай болоно. Юушье,< хэниишье хараха дурагуй, ехэ уйдхартай болоходоо: хаа хаа-на айл тииргэн бури, нютаг орон бури, иимэ зар гаргуулна:]
"Хэн хун хаанда далан худал, нэгэшье унэн ушар opyyj лангйгр, торон норонгй хэлэхэб, тэрэ хун тэмээнэй ашаа зэргын алта абаха. Хэн толгойдоо шор татажа, хэлэжэ бай-аар уг-маг гэжэ нэгэшье нэн гэ хр оруулаа болбол ами~] дыгаар газарта зоолгожо, хойто удэрнь толгойн сааза хлл-жэ, зольбо нохойн хоол хнээн болохо", — гэжэ зар тунхагч тараба ха.
Зар дуулааар худа лш ад хаана яанааа хаанай ордон тээшэ болоно. Зариманиинь хомхой ёродоо, зариманиинь нэрэ|> соло олохоо анажа, зариманиинь гытэй ёродоо эндэ ерэбэд ха. Тэдэнэй дундааа хэнииншье хаанай ой ухаанда оромоор унэн гэ хр бри оруулангй, далан худал хэлэжэ шадаба-гуй. Олон хн тэмээтэ ашаа алтанай тл амяа хороолгог-добо. ул тээшэ далан худал хэлэхэмни гээшэдшье олдохоо болйшобо ха.
Нэгэтэ, 'арагуй армаахитай, бдэг соорхой мдэтэй, ххэр-шээн шэг шарайтай хл нсэгэн хбн хаанай хадамал мигэн бартаае хонхиргобо. Хаанай хара тмэр гэнжэд баи-ан бааар нохойд "ам-м" гэлдэнэ, хааг харуурынь хо-рнно Энэ хбн энээи тойрон харагдаа зэгдогй эн. ондоо хари газарай хубн ха гэлдээниинь, бог шорой хамаа-ша амганай, баяшуулай тугал буруунуудые харааша бгэнэ" хбуун болобо ха.
298
Хбн, шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаанай харуур-
нууд бодолгогйгр бадаран ураба.
— Би хаанда далан худал хэлэжэ гэхе ерээб, — гэжэ хамараа хушалан байжа харюусаба.
Хаанай харуур нхи хбе хлнь толгойдонь хрэ-сэр харасагаагаад, бдлиг бодолгогйхэнер:
— Элур мэндэ дээрээ, ээм дээрэхи толгойёо ир ээмээн алаадйдэнь арли эндэээ, — гэжэ хл дэбзбэ.
— Би ашаата тэмээн алта абаха анаатайб. Намайе хаанда хрэсэр оруул, — гэжэ урдааань омолгохоноор "ёрд" бай-сара хэлэбэ.
Заахан хбнэй зориг ехэтэй байхадань, хаанай харуур гайхаандаа тэрэ хбуе хаанда оруулба ха.
• Борсогорхон хбнэй боого алхажа ороходонь, хаан най-ман зэнэй гадартай ноохолой дэрэ дээрээ энэ удэр ехэ уур-тай, ехэ уйдхартай уримжагй тангайжа хэбтэнэ. дэниинь хоёр тээ байан удаалагшадань хаанаань айандаа хл-шье хдэлгэнэгй, нюдшье сабшалнагй. Алтан толи дээрэ амтатай эдеэ, мнгэн хнэгтэй унда ээм мрэ дээрээ табяад асарагша зарасадань хл льмэ дээрээ ндэлзэн ардшье-глэнгн эдеэ унда хаанаа урдахи шэрээ дээрэ знэд.