Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
Алашаа Дандарта боогдодог, хороо бусалдаг уладай хоо-рондооо "Алашаа Дандар баруун шойроор тэндэ, зуун шой-poop тиихэдэ тиимэ юумэ алдаба, ухаан бодолынь амууржа, эрьюутэш", — гээн хоб жэб тараадтиба. Муу юумэн модон алаатай, уданшьегуй Алашаа Дандар энээн тухай дуулаад-хиба. Тиимэ муухай хобой тараад байхада Алашаа Дандаршье хороо бусалаад, баал хуушаараа хуниие урдаа табингй хаа-жархндаг болобо.
"Багшын угэ дуулаагуй зэмэтэйб" гэжэ мэдэрээд багшадаа:
— Танайнгаа зарлиг дуулаагуйлби, ямар йлын рн амса-ха гээшэбиб, багшамни, — гэжэ муулартайгаар, толгойгоо И хин, бдэглэн байжа хэлэбэ.
— Багшын зарлиг дургээгй
то згтэ лгыдэ хэбтэнэ!
Алашаа Дандар аргагуй ехээр хэдэн хоног уйдаба. "Хайч шаа гэлтэйб? Яалтайб! Юун гзэн ехэ бузар юумэ болобо гээшэб.' — гэжэ анахадаа ондоо юумэн толгойдснь ороногй. Иимэ ехэ, бухэ гэгшын зангилаатай асуудал сээжэдэнь зара бэдьхэ болон дуушаба. уулэй улдэ, хэдэн хоног уйдаа-найнгаа уулдэ бусайдаатай зангилаагай зурыень олоон| дол, нэгэ иимэ бодол нанаадхиба:
"Гэртэй болоо аа, эдихэ хоол, хубсаа хунар бэдэр-ээр лэ, тэнгэриин удэр бури нугэл хэхэ байнаб, тиигэнхаар, тэрэ мании эхэнэр болохо нарай хнбе алажархёод, нэгэл нгэл хэжэрхёод лэ, хадын хумэгтэ ошожо, наанайнгаа дрэтэш бгзэлдэ (уужа, нгзл амахаб". Иимэ бодолдо абтаад бай* хадаа сээжэнэйнь хара бэдьхэ аргааханаар хайлан алажа байандал болобо.
Шара зурхайгаа зуража, лгытэй басаганай турээн нютаг, гэр байрыень олоод, хутагаа хурсадаад, туреэдээ хээд, зуун хойшоо ябашаба.
Яба ябааар Монголой талада хрэбэ… Шара зурхайнгаа. ёоор нэгэ эшэгээ гэртэйхэн айлда оробо. Ороходонь эхэ эсэгэ хоёр гэжэ залуушуул байба. лгытэй хибн унтажа хэбтэнэ. Тэрэ ухибуе хараад, "одоол энэ юм ха юм даа, ямар сл-гр алаха гээшэб" — гээн бодолдо эзэлэгдээд, сл гара-хые хлеэжэ ядан, хараан тээшээ харашоод ууба. Еоороол эрьюутэшээн хн шэнги асууан асуудалда харюусаншьегй уруугаа харашоод, гэрэй эзэдэй газаа досоо гарахые ажаглан. аууба. Нэгэл амбаа гараадхиба. Алашаа Дандар хутагаа гаргажа, лгытэй хибе хадхаад лэ хутагаашье 'угалжа абангй, хэндэшье харагдангуй гуйжэ ябашаба.
Гйг, гуйг, тэрэ нютагай нэгэ хадын хмэг хрэтэр гй-: бэ. Заахан балгааан гэр баряад, тэндээ бтээлдэ уушаба.
хнбу алаан нгэле амсаха хсэлэнтэй Алашаа Дандар аяар хорёод шахуу жэл тэрэ хадынгаал хмэгтэ бтээлдэ уу-жа, ном йудар уншахааа гадна, р нилээхэн олон номуу-дые бэшэн, дегдые гаргаба.
Намарай саг. Ногоо, бургааан шаралжа, ой модон эреэл-жэ байба. Ургамалай рн жэмэсынь болбосоржо байан, бай-гаалиин эгээл гоё дэрндэй нэгэниинь байгаа. Тэрэ уедэ шан- гахан аадар мндэртэйгр шудхаба. Тэнгэриин сэлмээн хой-но, мндэртэй аадарта дайралдажа, хрэжэ хэхын наада тээ болотороо даарашаан, норошоон хубсаатай, хорёод шахуу наатай сэбэрхэн урихан шарайтай, жэмэс тжэ ябаан басаган бтээлдэ уужа байан ламын балгааан гэртэ дулаа-саха анаатай орожо ерэбэ. Тиимэ хайратай басаганай орожо ерэхэдэ, бтээлд" уужа байан хн хадаа "ба>а буян болохо юм за гу" гэжэ бодоод, Алашаа Дандар гал хул тлижэ,
басаганай хубсаыень тайлуулжа, хатаахаМгетай Ш|ШИ Нюсэгэн басаганай баруун далан дээрэ ашагйхэи оръбо
харагдаба.
— Эхэнэр хн аад лэ, далан дээрээ юун гээн ехэ оръбо-
той гээшэбши? — гэжэ лама гайхангяар ураба.
— Мэдэнэгйб даа, манайхин хэлэхэдээ "шинии нарай бай-хада нэгэ эрьюу лама хутагаар хадхаад, хутагаашье абангй ^уйжэ ябашаан юм" гэлсэгшэл даа, — гэжэ басаган панва амарханаар харюусаба.
Тиигэжэ басаганай хэлэхые дуулаад байхадаа ламын хуу-ха толгойнь рзыжэ "Ай бурхан!" 'гэжэ наманшалаад: сйлын-г рив ахалхагй юм" гээшэмнай иимэ байгаа юм байна гэжэ нэгэ ехээр анаа алдан, р. ынг ябаан тхэ тэрэ ба-сагандаа эхинээнь заха хрэтэрнь хрэжэ гэбэ.
"Багшымни хэлээшэ эхэнэрни шн гээшэш. Шамайе алаха гээн эрьюу ламашни би гээшэлбн", — гэжэ басагандаа ойл-гуулба. Тэрэ хоёр бэе бэеэ ойлголсожо, убгэ Ьамган хоёр боложо," айл болоон байгаа.
66. МЭХЭШЭ ЛАМА
Нэгэ муушаг лама ябаад, олон хоног гэ-дэээ лдэбэ. Тэрэ ламые ном уншуул-ха гэжэ нэгэ айл уриба. Уншуулха гзэн номыень уншажа ша-дахагуй байба. Нэгэ айн эдеэлхын хэрэгээр тэрэ лама м$дэхэ мэдэхэгуйшье haa, ном уншаха баатай болобо. Ном баряад аман соогоо губэнэбэ. Тэрэ айлай уладай шагнахада лама он-доохоноор уншаан шэнги зэгдэбэ. айтар шагнаад узэхэдэнь "хулганаа ухэсэн, ухэсэниинь я асам? хэг доогуур шэдээсэн" гэжэ байжа мартаад шангаар уншажа байба.
Тиигэжэ байхыень айлайхи дуулаад, ламые намнажархи-пан юм гэлеэгшэ.
67. СУУСАН ХГШЭН
Урайхада нгэйн голдо гурбан лама ехэ мунгэ зрн олоон байна эмнэжэ. Тиигээд наашаа, гэр тээшээ ерэхэ болоод ябана. Суусан гэжэ эзы тэрэ зриин буляахам гэжэ шэбшэнэ. Тэрэ хугшэн мэдуулэн-гй хойнооон ябана. Яба ябааар ерээд, тэрэ гурбан лама эдеэлхэеэ ууна гал тойроод. Суусан хугшэн хуу хубсааа тай-лаад, угаа мухайма мльсд ерэнэ ламануудии ууан газарта. Хрд ерэхэдэн, гурбан лама хуу зриёо хаяад, гуйл-дэшэнэ. Солоо ороод, бэе бэеээн уранад:
— Ши юу хараабши? — гээд нэгэншш урана. Тиихэдэн нугеедэнь:
— Би толгойсон гэжэ хараальби, — гэжэ хэлнэ. Гурбатьхн
ламан: — Би жоргойсон гэжэ хараальби, — тэнэ. Тиижэ хэлсэн байсарань, Суусан хугшэн алта мунгээнь абаашажа, нгын
голдо байдаг уладтаа г эн ха.
68. ГУТАМШАГАН ГУРБАН ШАБГАНСА ТУХАЙ
Тэрэ гурбан шабганса маани уншажа ууба. Тыжэ тэрэ гурбан шабгансын уухада, сонхоорон нэгэ ямаан онгоошхондо дарбайан
саара эдихэ гэжэ хоёр хул дээрээ бодоод, улыжэ байба. Тыгээд тэрэ шабгансын нэгэниин ижэлжэ ядаад:
— Тадеэ, яагаа ямаан гээштаа, — гэбэ.
Тыхэдэн хоёрдохи шабгансан бапа ижэлжэ ядаад:
— Дуугархагуй гэлсээ пэн губди? — гэбэ. Баа гурбадахи шабгансан уужа байтараа:
— Бил дуугараагуйб! — гэбэ.
Иижэ гутамшагай гурбан шабганса гэжэ нэртэй болобо.
69. ГУРБАН УХААТАИШУУЛ
Тархидаа тархайтай хун, нюдэ муутай *, хун, ульхиитэй аматай хун — эдэ гурбан
боосолдобо ха! Боосолдоходоо: тархидаа тархайтай хуниин тар-хияа абардахагйб, ульхиитэй аматай хуниин амаяа долёо-хогуйб, нюдэ муутай хуниин нюд нюхахагуйб гэжэ боосолдобо.
Тархидаа тархайтай хуниин-эжэлжэ ядаад:
— Иимэл эбэртэй грэнэй гаража ерээ аа яахабша? — гэжэ арбан хургаяа арбайлгаад, тархи дээрээ эбэр шэнги болгожо, хоёр барбаадайгаараа толгойгоо маажажа байба.
Тиихэдэн нюдэ муутай хуниин:
— Би иигээд буудахаб, би иигээд буудахаб, — гэжэ нюдэеэ хоёр гараараа ээлжээгээр аршажа байба, — иигээд оуудахао,