Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
— Манай харшымнай воротаада тамга даржа орхибо ха. Тэрэ зандаа хара хулгайша гйгед гарба. Харахадань
тамга "дараа гаи байба. Тэрэ тамгынь хурса хутагаараа адли* 11 ханаар иилэжэ зорожо абба. Тэрэ нинд тамга абжа ябаад, бхы хуиэй харшын воротаае тамгалжа оохибо. Манзыи хаан глегр бодожо ерээд, тэрэ тамгаараа бариха гэээнь бхы айлнуудай воротаа тамгатай байба. Барижа болхо арга байбагуй. Манзын хаан бэшэг тарааба. Бхы зоноо хуу суг-ларха гззп. Хара хулгайша шара хулгайшынгаа амганда хэлэбэ:
— Зониие суглуулаад ажаглажа табиха гээ ха даа. Суг-ларан зоной хоорондуурын линсэ гаргаад, шара хулгайшын бэеые
— Туйлгй адхархал ха даа, — гэжэ хэлэбэ. 8
— Тиигэбэл нэгэ арга байна, — гэжэ хара хулгайша хэ-' лэбэ.
Хара хулгайша базаарта ошоод, алтан блюудсэ хулуужа асарба. Асараад хэлэбэ:
— Ши энэ блюудсые олон зоной дунда ошоод байхадаа, тархи дээрээ табяад байгаарай. Тэрэ шара хулгайшын бэеые врьшг дэргэдр ширэжэ ерэхын едэ, туйлгуЙ нюдэнее уани гарха болоо юм хада тархин дээрээ байан алтан блюу-Дсээ шулуун дээрэ тээ унагаажархёорой. Халаг хухай табижа, шара хулгайшын бэеые харангуй, хайран алтан блюудсэм Даа, аба эжымни юрл табижа гээн блюудсэ эн юм даа. Тээ алдзжа орхибоб даа. Ямарш уршагтай юумэтнай бэ, ори бархи табижа байгаад ла, блюудсэнэйнгээ тээрэй уйрхэйе тжэ абаар нгэргерэй.
Манзын хаанай тэрэ ажаглуулжа табнан тухай юу ойл-г°гдоон мэдэгдээн юумэгй нгэрбэ даа.
Тиигээд дахин Манзын хаан хара хулгайшые хндын ёоор Урюулба. Тиихэдэнь хара хулгайша ошобо. Ошоходоиь1ШН
347
зын хаан нэгэ гэрые ехэ гоёор уудал бэлэдхээи байба. Х-' дын шэнээн здэбхитэн айн нухэдые суглуулжа уулгаад, ос-тоолын хундэтэ эдеэгээр хундэлжэ, архи та мхи уулгажа ехэ сэнгуулжэ байба. Хара хулгайшаниие тэдэнэй дэргэдэ оруулг жа. остоолын хундэтэ эдеэгээр архи тамхяа барижа, ехэ xylite дэлбэ. Тэрэ сугларан нухэдууд архи ууггаад, огтожо мэдээ табижа унажа байна. Хара хулгайша дутуушаг огтоод, унаг-ша болжо хэбтэжэ байна. Тэрэ суглараи нхэддтэ мэдээтэЙ' ууха нухэд байбагуй. Булта мэдээгээ алдажа унташаан байба. Тиигээд байхада нэгэ хун орожо ерээд, хара хулгайшын хахад ахалынь хурса хутагаар абжа орхнбо. бэр хармаа-наарнь дууртэр мунгэ хээд, гараад дынь суургалаад яба-шаба.
Тэрэ гэээр хара хулгайша бодожо ерээд, огтожо унашоод хэбтээн нхэддынгээ ахалыиь хурса хутагаараа хахал-хвХ хад болтор абжа орхнбо. бэр хармаанаараа дрэн байан мнгые тэрэ хэбтээн нхэдэйнь убэр хармаандань тон адли-хан хубаагаад хэжэ орхибо.
Удаа хойто тээнь ерэжэ суургаа онгойлгожо, хара хулгай-шые бариха гэээй тэрэ байан чхэдынь хахад-хахад аха-лынь хуу абташаан байба. Бултанайнь бэр хармаанда ад-лихан мунгэн байба. Хара хулгайшые барижа болхо арга байбагуй.
Тиигээд тэдэ нхэдд мэдээ орожо ерээд, "хахад-хахад ахалнай хайшан гэжэ абгашсо гээшэб. бэр хармаандамнай' мунгэн яагаад бии болшобоб". Тон ехэ гайхалсаад тараба.
Дахин Манзын хаан хара хулгайшые хатуу шэрнээр| "Ерэ наашаа!" — гэжэ татуулба.
Хара хулгайша тэрэ гэээр ошобо.
— Ши нхэр, хулгайша нухэр 'байбаш Даа. Минии мнгэн баанхые ши тоножо аббал хаш даа, — гэбэ.
Тиихэдэнь хара хулгайшан хэлэбэ:
— Юундэ намайе хулгайша гэбэт? Би хулгай хэжэ шада* даггуйб. Намайе хариин ороноо ерээн байхадамни хулгай! гаар хардажа гшэрбэ гээшэ аабта. Минии хулгай хэхые юугээрш мэдээгуй аад ла, ямарш фаактагй аад, намайе харда а гээшэт! — гэжэ хэлэбэ.
Тиихэдэнь Манзын хаан:
— Би шамаар хулгай хлэхэмии, — гэбэ. — Найман тшэ-мэлндые нэгэ гэртэ уулгаад, рынг малгайе тушэмэл-ндынь rap дээгрынь гурбан сдхэ ябуулхамни. Ши тэрэ малгайе гурбан сдхэ дотор хулгайлжа аб! Абжа шадаагуй хадаш Шинии тархиишни таа сабшажа абахаб. Абжа ша-даал аашни, найман тшэмЭлндэй тархиинь таа сабшажа хаяад, шамада хахад зриг гед, корооль хаан болго-хоб, — гэжэ) хэлэбэ.
Тиихэдэнь хара хулгайша:
— Хулгай хэжэ шададаггуйб. Намда тиимэ хатузЩидааии
юундэ угэбэт, — гэжэ хэлэбэ.
— Яанаш даа, хулгайлжа абаа хадаа аба даа, угэй хадаа бай даа. Хэлэпэн гэеэ бусааха аргамгй; — гэжэ Манзын хаан
хэлэбэ,
Хара хулгайша — Тшэмэлндынгээ ууха гэрынь заажа угэгты. гэжэ хэлэбэ.
— Тэрэ гэртэ ууха юм даа, — гэжэ хэлэжэ угэбэ.
Тэрэ гэээр хара хулгайша базаараа нэгэ хуршааг (хитад архи) хиТад хара архи хулгайлажа асараад, тушэмэлнуудын ууха гэрээ ргэлжэллэн шара хулгайшын гэр хуртэр хаан-шан архияа зурылгаад адхажа орхибо. Шара хулгайшынгаа поол доропь нхэ малтаад, адхаан хара архинайнгаа нэр дагажа ябаад, газар доогуур нхэ малтажа, малта малтааар ябаад, найман тшэмзлндэй уужа байан гэр доронь ошожо орошобо. Хурса хутагаараа поолынь аргаахан зорожо, гарай багтахаар нхэ гаргаад, тэрэ нхвр хаража шагнажа ууна. Найман /гшэмэлнд тэрэ гэр дотороо Манзын хаанай-малгайе гар дээгуурээ тойруулжа байба. Тиигээд хрэлдэнэ тэрэ тшэмэлнд:
— Хара хулгайша манай эндэ ерэжэ, Манзын хаанда тар-хияа таа сабшуулхань хадаа. Бидэ малгайгаа хулуулгаха-гйбди. Манай тархи таархагуй дээ. Газаагуурнай нилээд гэйхэн харуулнууд хаража байгаа хадаа. Бидэ гурбан суудхэ дотор хаанай малгайе гараан алдажа хулуулгахагуЙбдц, — гэжэ хрэлдэхынь хаража шйгнажа ууна.
Нэгэдэхи суудхэ нгэрбэ. Хоёрдохи сдхэ болжо байна. Хоёрдочиш сдхэ нгэрбэ даа. Гурбадахи сдхэдээ хахзд ни — хрйшо тшэмэлнд ажажа захалба. Бултанайнь нюдэ^ аняатай болшобо. Хаанайгаа малгайе гартаа баряад нилээдгй ни ажажа, нэгэнэйнгэ? гар дээрэ табижа байхынь хаража ууиа. Гар дээрээ табюулан тшэмэл мун оригй гартаа баряад пажажал байна. Тиигэжэ байхада гарай багта-ха нхэи тушаа ойро хаанай малгай ерэжэ байхынь хараад, хара хулгайша тэрэ нхр гараа гаргажа арбайгаад бай-хадань, нэгэ тшэмэлынь гар гэжэ анаад, хара хулгайшын тар дээрэ табижа орхйбо. Тэрэ малгайе уга татажа абаад, хара хулгайша шара хулгайшынгаа гэртэ ерэбэ. Тшэмэлнд нойроо эрнжэ, хаан&йнгаа малгай яабаб гэжэ тон ехэ Щ диржэ, олжо ядалсаба. Хара хулгайша хулгайлажа абшаба гээшэ гу? Тархяа таа сабшуулха саг ерэбэ гээшэ г? — гэжэ айлдажа зобожо байбад ха.
— Энэ гэээр шара хулгайшын байрада ошожо, хара хулгайшын лабтан хулуужа абаые мэдэжэ ерэе, — гэжэ хрэл-дэбэ.
Тиигээд шара хулгайшында ошожо харахадань хара хулгайша хаанай малгайе хулгайлажа абапаниинь эли байжа,
барижа хаража ууба.
аь.
Тэрэ гэээр Манзын хаан найман тшэмэлндынгээ тар-хнинь таа сабшажа хаяад, хара хулгайшада хахад зэериеэ гд корооль хаан болгобо.
74. ХУЛУУША ДУРБААН
Хулууша Дурбааниие хаани инь ерэ г-лэбэ. Хаан ураа: