Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
Азаргаяаш, мнгэеэш абхуулан баян хн хороо ехээр бу* салаад, баа дахин боос дурадхаба. "Би аяар басагаяа ха-дамда гээнэйхиие гэжэ ехэ хорим трэ хэхэмни, ноёд айд ехэ олоор айлшад сугларха байха. Тиихэдэ ши нэгэ шалдаган, хниие тэрэ уладта харуулха ёотойш. Тиигээ haa минии зверине хуу абахаш", — гэжэ баян х^щ^хэлэбэ.
Хулгайша хбншье збшобэ. Ямар хуниие, хайшан гэжэ мэхэлхэ гээшэб? Ямар арга мэхэ анаха гээшэб? Хулгайша хбун хэдэн хоног бодолгото болобо. Баян хнэй хорим тури ойртожо байба.
Тэрэ нютагай хадын хшэгтэ хэдэн жэл бтээлдэуужа бай-пан лама байгаа. Тиимэ
Ехэ гоёор тэргэ хлээд, тэргэ дээрээ заахан гэр барюулба. Заахай гэрээ яла сала болотор алта мнгр гоёогоод, бурха-дые залаад, досоонь зулануудые бариба. Хоёр хара азарга тэргэдээ хллд, хорим болохо дэшэлэн ламын уудаг хада тээшэ гйлгэбэ. Юумэнэй хонгир шэнгир гэхэдэ ламашье га-заашаа хараба. Харахадань — яла-сала болоон, газаа досоо-гй бадаран гоё гэгшын тэргэдэ хоёр х хара азаргад хл-лтэй, боожондонь — орхимжо хэдэрэн залуу хн газаань байба. "Танине бурханай орондо абаашаха гэжэ эльгээгдээн хнби, — гэжэ томоотой янзаар эрхи баряад, маани уншаса-гаан хулгайша хбн ууба. — Буян хээнтнай ехэ байжа, энэ бодо маха бэеэрээ бурханай орондо ошохо болоот".
Ламашье этигэжэ, тэргэдэнь уухаяа анаба. Хулгайша хбн хэлэбэ: "Газар дээрэхи хубсааар ошожо болохогй, гаисал орхимжо эрхи хоёроо абагты".
Ламашье хубсааа хуу тайлажа хая ад, тэргэ соонь орхим-жоо нэмэрээд, эрхиеэ баряад уушаба. дыень хаагаад, мо-рёороо гйлгэжэрхибэ. Баянай газаа ерээд, хорим боложо байан гэрэй дэндэ зэргэшлжэ байлгаад, тэргэ дээрэхи гэрэй ^дэ неэбэ. Харахадань аруул, гоё хубсаатай улад найр наада хэжэ харагдаба. Халта харахалаараа "диваажан гээшэмнай энэ ха юм" гэжэ бодоод, тэрэ лама тэргэнэйнгээ дээр дулин, хоримшодой дээр гэр руунь орошобо. Орхимжо хэдэрэн шалдаган хнэй гэнтэ орожо ерэхэдэ, улад зон сошоондоо дэлбэ рэшэбэ.
Хулгайша хбн тиигэжэ баян хнээ боосоогоо эдибэ. Хэлсээнэйнгээ ёоор баян хн зриеэ хуу гэбэ гэлсэгшэ эн.
73. ОРОСЫН ХААНАЙ ХАРА ХУЛГАЙШАН
Оросын хаанай хара хэсуу бэрхэ хулгайша байгаа. Манзын хаанай орондо ошожо, мунгэн баанхы тонохоо ошобо. Тиижэ ябажа ябахадавь
урдааань нэгэ хн ерэбэ.
— Ши хэмши? — гэжэ асууба тэрэ хулгайша.
— Би Манзын хаанай шара хулгайшаб, — гэбэ,
— Та хэн гээшэбтэ? — гэжэ асууба тэрэ хулгайша.
— Би оросын хаанай хара хулгайшаб, — гэбэ.
Хоёр хулгайшад уулзаба хаюмбибди даа гэжэ хрэлдэ-бэ. Оросын хаанай хара хулгайша асууба:
— Ши хэр пайн хулгайшабши даа. Юу хулуухадва бэр-хэбши?
— Би гэмгй пайн хулгайшаб даа. ндэг дараад ууан шубуунай ндэгын хулуугаад абхадамни мэдэдэггй, — гэжэ хэлэбэ.
— Та хэр пайн хулгайшабта? — гэжэ шара хулгайша асууба.
— Би башмаг гутал мдд ябаан яба гаи хунзй гута дынь Ула ханди татаад абшахадамни, мэдэнгй нюеэгэн улаараа
ябашадаг байна. Хара хулгайшан хэлэбэ:
— Шинии тэрэ шубуунай ндэгэ хулгайлжа абахышни ха-Рахамни. Шубуу бэдэрэе. Упанай захын шубуун олдохо гээшэ *0 Али хд шубуун тргэн олдохо гу, — гэжэ збшэлдэжэ еРээд _ упанай захадахи тргэн олдохо хадаа, — гэлдэбэ.
Упа зайжа шубуу бэдэрбэ. Тохорюун шубуун ндэг дараад уужа байба.
*- Зай, нхэр, тэрээнй ндэгые хулуужа абхышнн харахам-ни" абалдаа, — гэбэ.
ш J^aPa хулгайша ехил аргааханаар гэтэбэ. Гэтэжэ ябаха Дараа гуталаа тайлажа хаяба. Оймооо тайлажа ябажа с*
гэбэ, Млхнжэ ошоод лэ хоёр хул хоорондонь хоёр ндэгэ байанаа нэгэ ундэгиин хулуужа абшаба. ндэгын хулуужа
абаад, гэдэргээ бусажа, хара хулгайшадаа харуулба. Ундэгыи хулуухы хаража, хара хулгайшап айн хулгайша гээшэш гэбэ. Шара хулгайша хэлэбэ:
— Танай тэрэ хнэй гуталай ула хулуужа абахые харахам-ни, — гэбэ. Тиижэ хэлэжэ байхадан, башмаг гуталтай нэтэ хун замаар ябажа ябаба.
— Тэрэ хнэй гуталын ула хулуужа абал даа, би харахам-ни, — гэбэ.
Хара хулгайшан бэедээ абажа ябадаг эрнтэ мртэни: нэгэ хутагы ехэ хурсадажа, хиб торгондо оройжо абаад ябадаг байба. Ерин дээрэ хилгааа табихада тааржа унадаг, иимэ хута-га байба. Тэрэ хутагаа барижа башмаг гуталтай хн тээшэ ошобо. Ошоод, ябаган хнэй мрэн дээрэнь гараа табижа ябаад хрэлдэнэ. Ябаха зуураа гуталайн улые ханди татажа абшаба. Баа нг мрэн дээрэнь гараа табижа ябаад, тэрэ талын гуталын ула ханди татажа абшаба. Улаа абаад бусажа ерэбэ. Тэрэ ябаган хн мэдэнгйгр нюсэгэн улаараа ябашаба саашаа.
— Сайн хулгайшад уулзаа байнабди даа, — гэжэ хрэл-дэн байба.
Хара хулгайшан хэлэбэ:
— Би танай Манзын хаанай мунгэ баанха тоножо абхаяа
ябжа байнаб. Хоюулан эблэжэ абхамнай г? — гэбэ.
— гэй, абжа болхогй, шулууи гэртэй юм даа. Хара хулгайшан хэлэбэ:
— Абжа болхо арга байха.
— Хайшан гэжэ абха арга байнаб? Абха арга байбал абаял, — гэбэ шара хулгайша.
Тиилдээд шара хулгайшынгаа байра тээшэ ябашаба. Хара хулгайша хитадын пзэнээ (лавка) ехэ проволхо хулуужа абжа ерэбэ" Тэрэ тмэрр шара хулгайшантаяа хоюулан мнгэн баанхын шулуун гэрые прооволхоороо оройжо эхилбэ. Оройоор байаар хахад ни болжо гэшхр хэжэ орхибо. Гэшхрээрээ гэр дээрэнь гарба. Гэр дээрэээ онгэйлгохо арга байба. Онгойлгоод, шара хулгайшые досоонь оруулба:
— Ши мунгэ абаад гжэ бай, би дээрэээ абжа байууб, — гэбэ.
Хара хулгайша р сайтар нилээдгй мнгэ абба. дэр болхо болходо гэшхрээ хуряажа абаад, шара хулгайшындаа ерэбэ. Нэгэ сдхэ нгэрбэ. Хоёрдохи сдхэдээ дэшэээ эхи-лээд, р сайтар абба. Гурбадахи сдхэдээ дэшэээ эхилээд абжа байтарын Манзын хаан мэдэжэ, дорооон ехэ шара са-буу будажа орхибо. Шара хулгайша досоонь ороод, — абжа у гэжэ байан аад, тэрэ шара сабуунда няалдашаба. Яажаш тэрэ сабуунаа алажа гарха арга гэй байба.
346
— Биш эндэээ алажа гарха аргамгй, иигээд дрээб.
Тдрхкимни таалжа абжа зэ.
Тиихэдэнь хара хулгайша нрооволхынгоо тмэрр тар" хццнь таалжа абба. Шара хулгайшынгаа амганда ерзжэ
ряэнэ:
— Манай мнгэн баанха тоножо байые Манзыи хаан мэ-дэжэ, шара сабуу билаажа орхион байба. Тэрэ шара сабуу-ань шара хулгайша няалдашоод, яажаш алажа гарха арга байбагй. Тиижэ байхадаа намда хэлэбэ:
— Минии тархиимни тапалжа аба даа, — гэжэ хэлээ эн, — Тиигэбэл бидэ хоёр баригдахагй бэзэбди даа.
Шара хулгайшындаа хоножо байба. уни гэнтэ эреэд: