Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
Тиигээд Хайбай мэргэн хадаа ханяажа ортибо. Ханяажа ортиходон, хн ожирбо гэжэ, тэрэ этыхэ уухыймаяа хадал-гана гээшэ. Хатаниин арлигажа ууан хошхоногоо хамсы соогоо хэбэ, Нугаржан хбниин бурхан шубуугаа таг дээ-Рээ хадалгаба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин артинсагаа таг Дээрээ абажа хадалгаба, бага шэгэшхээхэн басаганиин тарагаа хормой дороо хадалгажа ортибо.
Тиигээд саашаа болжо байхада, Хайбай мэргэн уудэ татажа, соолдон оржо, хаанай мэндээр мэндэшэлжэ, хатан
21 БУРятские народные сказки
369
рообоор дороободолжо, шэнэ онинмай
— Хэр байжайна, юун онннма бннб? — гэжэ.
— Юуншкэ онинма убээ даа, — гэнэ.
Харуу Хара хаан ахан Хайбай мэргэнаа урна:
— Юун онинма бннб? — гэжэ. Тиихэдэн Хайбай мэргэн хэлэжэ ортибо.
— Юуншкэ ониима убээл даа. Ганса иигээд танай тээшэ ябжа ябахадамнн, хатаниишни хадаа хамсы сооти хошхоногы шэнээн могой мурымни отолжо гараа ан. Тиихэдэ ехэ шэ-гэшхээхэниишни таг дээрээ хурайан артинсаги шэнээн шу-луу абажа, гартн руун шудэбэб. Тарти руун шэдхэдэмни, бага шэгэшхээхэниишни хормой дороо хээн тарагындли тартин сайаар удхаржа унаа.
Тиигээдэл даа сааша, Харуу хаан ахан эдеэгээ мэдэгдэш-лэн хойноо эдеэгээ барни гаргажа шанба. Тогоогоо табъжа, тал а а тульжэ, тогоон соогоо эдеэгээ хэжэ шанжа ортибо.
Тиихэдэн Хайбай мэргэн ошоод тэндэн, хамалсаан болоод, тогооин улаан туудэбшэ гал табяадла. Тогоониин ехээр бусалба. Бусалхадан, ехэ шэгэшхээн басаганиин ерээд эдеэгээ абха панаатай ядаба, хамсыгаа, гараа дргкеэ анжа. Бага шэгэшхээн басаганиин ерээд абажа ядна эдеэгээ. Хата-ниин ерээд абжа ядна, тэрэ тогоондоо оржо. Тиихэдэ Хайбай мэргэн: "Би хампалсууб", — гээд тогооин баряад, газаа тээшээ гуйжэ гарба. Газаа тээшээ гараад, унгэрсэг хара башлаг соогоо эдеэин хуу хэшхд, рн булгааандан ороод хэбтэнэ.
Тиигээд булгаапанда хэбтэхэдэн, тэдэшни тэрэ эдеэгээ ад-хаа гээд, датин эдеэ шанхымаад харамнаад, Хайбай мэргэн-ээн харуу Хара хаан ахан, орондоо барандаа лр унтаба гээшэ.
Унтаад, ниин утархай болоод байхада харуу Хара. хаан улднэ. лдхэдэн тууииин урдуур хадаа Хайбай мэргэн йэрээд, шагнаад хэбтэбэ. Тиихэдэн хэлнэ харуу Хара хаан ахан ха-тандаа:
— Таг дээрэ шагайн шэнээн шара тоон байгаа энээ, тэрээни асарлаа, — гэжэ. Хатаниин эмээбэйхэнээр бооод ла, ааляар бооод, ошоод тэрэ шара тооо абаад, таг дээрпээн асараад, арбайна. арбайхадан, Хайбай мэргэн хадаа хаани урда эмээбэйхзнээр арбайгаад абаад, шара тоойн саанаа хээд хэбтэнэ.
Хатанаа орондоо орходоо, хааниин хэлнэ:
— Яагаабши, асарайш? — гэнэ.
— Асараад, уг бэшаальби! — гэнэ. Тиихэдэн хаан хэлнэ;
— Дуугай! Хайбай мэргэн дуулай, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд лэ болёод, датин хэбтэжэ байба.
Датии хэбтэжэ байгаад хэлнэ:
Гаг дээрэмнай^еври байгаа энээ, тэрээни дсарШ
гэжэ.
Хатаниин бооод баа асарна. Асараад, ниин хабхарта брн арбайхадан, Хайбай мэргэн топоод, баа саана хээд
хэбтэнэ.
Тигээд, хаан пурба:
— Асарайш? — гэжэ хатаа. Тиихэдэн хатаниин:
— г бэшаальби, — гэнэ. Хааниин хэлнэ:
— Дуугай! Хайбай мэргэн мэдлэй, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд б ah а лвр хэбтэжэ байна. Тиигээшхэ haa харуу
Хара хаан ахан худы улвер хэбтхэм гэжэ бодоод, неэбэрнуу-дээ барьжа, шулаандаа гаржа одобо. Шулаан соогоо ороод, эдьхэеэ товргэжэ байхадан, Хайбай, мэргэн гараад, "ахайда-мни юун хулуушан оробаабдаа" гэжэ тэрээнээ гаргажа, баа бага нальжа хаяад, эдьхэ уухайен башлаг соогоо саашан хуу хээд, гараадал даа даатита боро даагандаа уугаад, гэр тээшээ талиижа ябана.
80. БААБГАЙЕ ДИИЛЭГШЭ
У дэшын наран орохо тээшээ тэглнэ.
Хбшэ тайга соо длии балай. Энэ едэ залуу амаршан туламтай амар ргэлэнхэй, отог тээшээ ошожо ябааар, хура бороодо нэбтэ шобто сохюулхадаа, хо-рохо газар хараашалба. Тушаан боложо, хунэй тэбэрижэ х-рэмр бэшэ будуун аялза хуша обёороодхино.
Тэрэ хушын узуур нэгэ талааа тймэртэ шатаад, хнды торхо шэнги хнхыжэ байба. "Талаан боложо, яагаашье зохнд байра дайралдашабаб!" — гэжэ шэрбэгэдэн алдажа ябаа-н аад, досоогоо баясан, ара нюргаараа хунды руунь шургаад луушаба. Тэндэ бугшэм, аятай зохид, хоёршье хунэй багта-маар байра байба.
Байн байтараа бар тайга соо хоёр хнэй мргэлдэмр бад балай харанхы болошоно.
"Намаяа сохом треэд, хбшэ тайгын хунды соо ойн шоно шэнги улижа гэгэжэ, хаана ябана ааб гэжэ нхэрнн панаан-да абтаад ууна ха", — гээн бодолдо эзэлэгдэн ууна. Д-тэхэи мшэр намаагай хухарандал болоод, нэгэ папагар ной-тон нооотой танигдаагй адар томо амитан хнды модонойнь амарые хабхаглан, мн хб налаад уушаба.
Хорожо ууан залуу хбн айан сошоондоо хаба ша-дал соогоо хашхараад, нюдаргалан ёборхотойнь зэргэ абха-гар нооотой амитан гэнтын аюулда харбагдаандаа хбшэ тайгын хнхинэтэр ехэ муухайгаар бархираа табяад, залуу хбнэй нюуртань блеэбтэр шэнгэншэг юумэ билажархиба. Тайга соо гансал хура бороогой шааяха дуулдана.
"Энэ харанхы ни ямар мухар тоймог ерэжэ, намайе га-саалжа, дайлаха болобоб", — гэжэ мн хбн хараал шэ-рээл табиаар хл дээрээ бодошобо.
Халаг хухы болон, хамшыгаараа нюураа аршахадань, муухай нэр гутаба. "Пэй, пэй1 Ямар здэг юумэн дайралдаба гээшэб) Слтэйхэн байгаал аа хутагалжархиха байгааб", — гэжэ халаглана.
"Иигээд байхада яалтай гээшэб! Энэ хлеэгдээгй уШар тухайда адагууша наадаша нхэрт хр аамни, хараан лэ хнд хэлэжэ, элэг наада барижа ябахань лабтай", — гэ-эн анал бодолдо эзэлэгдэн байха едэнь дан холошье бэшэ хоёр дахин буугай дуун гаража, харанхы ниие хаха харбан, хбшын хндыгр хешэнэ.
Нхэрни намдаа тэмдэг угэбэлтэй гэжэ баясаад, мадага хутагаяа хуйаань угалан абажа, баруун гартаа багса баряад, отог тээшээ гэшхэлнэ. Мнхид онирхолтой ушарынь ой. ухаанаань юрэд гаранагй. Тэрэнэйнгээ зангилаае за-дадангй ябааар орбогорхон отогойнгоо рхр улаан ошо-ной орьёлон гарахые обёоржорхино.
Отог байрынгаа дэ хярд байсара дэлин орохотойнь адли мяхаа маймаран ууан Бадма бгэжл хл дээрээ бодон угтаад:-
— Зай, шимни яаба гээшэбши? Али трибэ гш? Юундэ оройтобош? — гэжэ анаа зобонгёор хэлэбэ.