Бурятские народные сказки. Бытовые

Коллектив авторов

жэ байна харюуень.

Хаан бэлэгыень зээд, энэ рынг биалаг харахадаа:

— Энэ хбнии асарагты, оруулагты, — гэжэ хэлэбэ ха. Хбни оруулба. Хбн ехэ здрн байба. Хрэлдэжэ

зэхэдэ рынь хбн боложо тодорбо. Эхыень асуужа б-хыг хрэлдд, хбгээ ехэ айнаар амаруулба. Хдыш айн байбашье, энэ хебуун нюусаар байна. Бай байаар ни-лээн бояоо. Эхэеэ анана, эсэгэнь ябуулха гэбэ. Хбуунээ ябуул-хадаа нзгэ гурбан хошуу сагаан тог бэлэг гэбэ. Тэрэ тогые тог гэжэ, хэлэхээр бэшэ, гербэ, знак юумэ байхагуй, миин бед зангаар а а, энээнии хэд хэлэнэ даа хаан:

— Ши ябаха болобош. нётогоо буоа, нётогтоо ошоод муу I ' байхагйш, хэтэдээ хаан болохо байхаш, — гэжэ хэлээд, — хаан* болоод хорт долоон шэрээдэ уугаад

байхадаа, энэ тог хиид-хэхэш. — Ч^гэжэхэлээн байгаа.

Тэрэ хбн еитэй сэнтэй, эжытэйгээ напан соогоо гэдэээ

ж

лдэхэгйг юумэ, ба, л эг, вхэг.й. чюм. ан аа эд. гэжэ 1

энэ бдыдь, юуш; к>у, м Ьэм; дааj-.гэжэ анаад, юумэ хэлэнгй,

мордобо. — "".; awfy-i 'М^Рчй'^

Хаан о. п эж э "х б . н: я ба б а. Хбн яба ябааар гэртээ ерэбэ Гэртээ ерэхэдэнь, эжынь бэе муу байба. Хбн гэртээ ержэ амараад, баяд ноёдой. Ьаожошон (кучер) болобо. Кчер бо-лоод ябахадань, ноёдой суглаан ехэ олошорбо. Тэрэ сугдаан дээр хэлсэхэ юумэнь энэ грэнд хаантай болохые хеорэлдэ-дэг байба, лдэ хаантай болхо гэжэ тогтообо. Тщээд хааниие. олходоо ямар хнии хаан. болгохоб гэжэ ехэ они суглаанууд, дээгр хрэлдэбэ.

Ламанарнууд, баяд, ноёд, шадалтай зонууд хабаададаг байгаа. Нэгэ ноён ябаан баян хёнэй хбн хэлэбэ:

—. Бидэ ог-изгуураа тоолоод, огтой ундитай, баян хнэй хбниие хаан болгохо ёотойбди, эгээл баян, эгээл ноён хн хаан болохо ёотой гэжэ, — хэлэбэ.

Тиихэдэнь нэгэ лама хэлэбэ:

— Хэдыш баян, хэдыш ноён хнэй хбн ухаагй haa, эди шэди эрдэмгй\.аа, хайшан гэжэ хаан болохоб? Би пана-хадаа гытэй, ншэншье байг, баян ноёншье байг, эди шэди эрдэм тгэлдэр хниие хаан болгохо ёотой, — гэбэ.

— Хаан гээшэ грэниие хтэлхэ, мэдэхэгй юумэнь гы, хуу мэдэхэ ёсотой бшуу, — гээд эдэ хоёрой хэлээн гэндтэй хам-жаан олдууд хоёр янзаар анди боложо буляалдаба. Тыгээд ламын хэлээшэ:

— Эрдэм тгэлдэр хнии хаан болгохобди, — гээн зон олон-ти болобо. Баяд ноёдууд олонтиин дуугаар гээгдэжэ, ехэ

дурагйнд байна, гэбэшье ямар янзын эди шэди злэн хениие хаан шэрээдэ уулгахабибди гэжэ саашань бгэдынг суглаан дээрэ томилхо хэрэгтэй болоно. Нэгэ эрдэм ехэтэй лама хэлэхэдээ:

— Энэ ехэ дасан соохи бурхануудайнгаац. урдуур зайгй зула хэжэ жэрытэр нэгэ ряд табяад, дасангай баруун дээр хн бхэниие нэгэшье дотуугйгээр, ямаршье илгаагйгр оруулаад, зн дээр нэгэ нэгээрынь гаргаха ёотой. Хэрбэеэ энэ зуланууд хаан болохо хнэй ороод гархадань, хуу нэгэ нэгээрээ ер бадараа аань, тэрэ хн хаан болохо ёотой. Иимэ эди шэди харуулан хн манай дунда бии болоогй байна, мн бии болоон байгаа haa, нэхр хаан боложо шадаха хн бии болоон байха ёотой.

— Зай, энэ анамжа зйтэй гээшэ, — гэжэ энэ ёотойл йл-р дайралдаха ха, баяд ноёдто дайрлдаха ёотой, гы аа эрдэм. тгэлдэр ехэ "ааманарну^дта дайралдаха аабза, иимэ хн хаан болоходонш болохо байна, — гэжэ бгэдынгээ, суглаа-гаар баяшуултайгаа, ноёдтойгоо хамтатогтообо.

Эиээнэй лээр ехэ дасангынь урагшаа, гурбан дэтэД баруун дэ орхотой адли баруун ханаарынь хойшоо ходо.у, — бариан гуыгарбаа соо ном табяад, хойто ханаарынь ергэлжэ,

б!

зн ханаарынь зн дэндэ тултар урдуураа табсантай, бо* тнтой номтой бурхантай гунгарбаанууд соозула баряад, баяд ноёдоо эхнлээд, хн бхниие нэгэ нэгээрнь оошороор оруулжа эхилбэ. гытэй ншэн олдууд эгээ лдэ орохо ёотой байба.

Нэгэ нэгээрээ орбо: баяшуулайнь орход, ноёдойшье орход, гытэй ядуушуулайшье орход тэдэ зуланууд бадарбагй. Харин эгээ лдэ нхи ншэн хбнэй хоозол дээрээ уужа бай-ыень оруулба. Тэрэ хбнэй орходо тэрэ олон зуланууд нэгэ нэгээрээ эмээхэнээр бадаржа, тэрэ хбн шэрээд* гаржа Ьууба. Хн амитан гайхалсаба. Баяд, ноёд ехэ муудажа, бу-руушаана, эд хоорондоо хрэлдэнэ:

— Энэ еншэн хбн трэл гарбалааш мэдэхзтй, гытэйи гытэй, ядуугайн ядуу амитан хаан болохо гэжэ юу байхаб, знээниие эдынг суглаагаар ни болонгй дары шиидхэхэ ёотойбди, — гэлсэбэ.

Хбн хаан шэрээдэ уугаад байхадаа юуш болоониинь, саашаа юуш болохыень мэдэнэгй, ухааниинь хрнэгй. рын-г ухаанда эсэгынгээ аша тупые хлеэнэ. Хорин долоо хоиоод, тогоо мандуулхадамни, нэгэ эди шэди оржо ерхэ бэзэ гэжэ анаад, хоногоо тооложо hyyxanaa бэшэ юумэ байбагй тэрэ хбндэ.

Тыгээд баяд, ноёд хоорондоо ог ундиингаа списэгээр суг-ларжа суглаа хэдэг болобо. Тэдэ суглаануудайнгаа лшиин тогтоолоор энэ хбнэй хсэндээ ороогй байхадань, манай рымнай хуулиин хсэеэ алдаагй байан дээр огой баян х-нэй хбниие хаан болгожо, энэ хбниие алаха, гы хэхэ гэжэ шиидхэбэ. d

гл глгр хоёр буутай солдаадуудые томилжо, тэрэ хбниие ооной баруун бэедэнь гаргаад, ехэ ендэр хабсагай дээрэээ буудаха гээн байна. Тыгээд гэнтэ нэгэ хэды хн тэрэ хбниие:

Ши хаан болохоо болибош, буудуулха болобош, бидэнэй хаан болоогй байхада, шинии хаан болохо юу байхаб, — гээд хоир солдаадтай алхые ябуулба.

Хоир солдаад эгсэ хабсагайн эръе дээр байлгаад, лшын г гд, буугаа тодхобо. Хбн хэлэбэ:

— Намдашье хэлэхэ юумэн гы, намай буудаадшье яахат-найб, харин мнин тлтижэрхигты, а ми дни л лэхэгйл эн хой-ном, таанарта рэгй, алахаяал алаха байнат. Би буудуулжа хэнгй, хабсагайаа унажа хээн лэ болоно аабзаб.

Тыгээд тэрэ хоир солдадууд тархи дээгрнь буудаад, хабсагай оруу тлтеэд ябадчоо. Тэрэ хбнэй хабсагайн хахадта унажа ябахадань, нэгэ ехэ бргэдэй р дайралдажа, тэрээн дээр тогтодчибо. Доошоо харахадань оон холо, дээшээ харахадань хадын хабсагай, хайшаашье гархын аргагй байба. Тарэ р дээрэнь хоёр дальбараа байгаад, тэрэ хбниие хар-шалбашьегй,

Тэрэ хбн'. "Бргд ержэ намайе тоншожо алахань гээшэ

ж

аабза, ямар муу хэл намай дайраха байба гээшэб", — гьжэ ехэ айжа ууба. Тыхын лээр нилээд боложо бергд миха эуужа ерэбэ. Дальбираануудтаа хубаажа "гэбэ. Тэрэ хбн гэдэээ елдэжэ байна. Бргд харшалбагн тмэ хбииие, харин хоёрти ерэлгэндээ баа михатай ерэнэ. Хвбн тулижа байна. Шобуунай эдихэ юумэ эдеэд байхадаа юу байхаб, елэ залгаад лэ байаар хсэ шадал, миха маряан дууаба. Бай байаар дальбараанууд мантагар болобо. Дали лээ эргэа-жэ, уурхайаа гаража, хэзээшгй ниидэжэ ошохо хэбэртэй болоод байна. Хбн: "Зай хайшан гэхэб, — гээд бодаодоо, — эдэ ниидэжэ ошохонь, гансааран лэжэ торжо хх аргагй", — гээд, аалиханаар буужа эхилэбэ. Тиигээд бууба газарта. — Наан соогоо мартакгйб, — ^гэЖэ шангаар хэлэбэ. Тэрэ бргдэнь ниидэжэ огторгойдо дэгдэбэ. Хбн нютаг тээшээ ябаба. Эжыдээ ерэхэдэнь, эхэнь ехэ \бшэи байба. рынь бэе муу, ехэ тулнба. Эжынь дээрэ болобо, бршье дээрэ болобо. Бэенъ хуушан тхэлд орбо. Тыгээд нхи ноёдуудтаа ошохо дураниинь хрэбэ. Энэ ябадал нилээн вни болоон хойно байна. Эхэдээ хэлэнэ: i — Бииш хаантай уулзахамни, намайе эсэгымни хэтадэ айн байхаш, хаан болохош гээ амнай, тэрэнь одоошье хсэлдэхэнъ хадаа.

Сагшье ошобо, зэгдэхэ юумэншье ээгдэбэ.

— Нэгэл юумэ алаа гэжэ бодоноб, — гэжэ хэлээд, хааддаа

| ошоно.

Тыгээд хэлэнэ:

— Зай, нхэр, баяд, ноёдоо хуу соглуула, хе^рэлдэс. Би хд амдиирбаб, танина бэзэш. Болтодоо сугларжа, сугааа хээгйдэ бтх болёо. Дахин намайгаа хайшан гэхэеэ хрэл-дэгты, — гэхэдэнь хаан айжа, банд, ноёдоо хуу суглуулба.

Суглараад байхадань хбн хэлэнэ-. — Зай, нхэдд, "намайе саанааа бурхадууд хаан боло энэ танай грэндэ", — гэжэ намайе эльгэээн байгаа. Тыгээд би бурханай заабариие дргээгйдээ аргамгй юм, намайе яажаш шадахагйт, алхадтнай амдиирааб, энэ хабсагайн эрье дээр олоной тогтоомжоор ямар эрдэм, эди шэди харуулан щ, хнии болгохо гэжэ нэгэн дуугаар збшл гаргаа энта, тэр-ниитнай харуулааб, айн дураараа намда дахин хаан шэрээгым ггты, гы бэл ондоогоор хрэлдэе. Бхы сэрэгээрээ ерэхэд-тнай би гансаараа толожо шадахаб, — гэжэ хэлэхэдэнь, тэдэ болтодоо айба.