Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
— Юундэ уйлаабши? — гэжэ амганиинь ураба.
— Нэгэ харгыгаар хиидэжэ ябаан юумэ хараад'эсзгэ&4Н лээ: "Ошо, энээни нэрэшни хэм гэжэ ураад ерэ, хаанааа ябаым, хаана ошохым, хуу мэдээд ерэ, гээ болшнн тархииш таа сабшахам", — гэжэ баабай хэлээд, хуршэрээл даа, — гэжэ.
— Тэрэшни хаанамтеэ? — гэнэ амганиинь.
— уража ядаад, бута дээрээ лгд ерээ эм, — гэнэ тэ-рэнь. — Юундэ бута дээрээ орхёод ерээбши, намда асаржа ха-руулагкээ, — гэжэ амганиинь хэлэнэ. Гараад тэрэ рмээ ха-рахадань (нэгэ юумэ байгшэгээб даа, арбайжа алхинда хиидэжэ ябагшагээб даа нэгэ тиимэ хамхуул). Тэрэ хамхуул хараад, памганиинь хэлэнэ: "риин айнда тр эм, ндээни мууда хатаа эм гэжэ хэлэнэ гээрэйш, нюургээ хамхуулба гэжэ хэлээд, хиидтенэ
Тнигээд баабайдаа одьти хэлээниинь, эсэгэнь: "эн", — гэжэ хэлээд лэ, гансаараа мордоод ло, гээ, гурбан жэл соо угээ. Хаанаш яанаш ошоойнь мэдэхым угээ. Гахай бодон хаанайда оччо тэндэ баригдаикю. Гахай бодон хаан тэрээпи арестован л жа^ тэндээ хар тмэр тэргэндэ хлидтиэн байгаа. Тэндээ хэбтэжэ байна…
Гурбан жэл болоон хойно Гахай бодон хаанайхи сэрэ1 -ээ суглуулжа баяна. Тэргэндэ хлеэтэй байан хаан хэбтэжэ^ байсараа:
— Энэ юун сугларжа,^ сэрэгд сугларжа байнаб? — гэжэ
асууба.
— Саашаа анаатайень алаад, наашаа анаатайень эндэ абаад ерэгты, — гэжэ амьтани суглуулжа байнабди, — гэжэ Гахай бодон хаан хэлэнэ.
— Ай, жаалда, саара бтээжэ гээбэлни, гурбан хун ошо-бол мэндэжэ хшэрхиим эн даа, — гэнэ. Теэд гурбан жэл бо-лоон хойно: "Ямар саара бэШэхээмши, бэшэ", — гэжэ тэрэ тэргэндэ уяатай хэбтээн хаанда хэлэнэд. Теэд бэшэхэ саара юумэ г. Тэрэ хаан бэшэнэ: "Албата зон, мэндэ! Гахай бодон хаанай орон дээрэ ерээд, гурбан жэл шатар наада хэбэб. Ша-тар наада хээд, манай албата зони багтахаар нэгэ юумэ эди-бэб. ЭндэмнаЙ ехэ айхан газар байна, эдьхэ эдеэниинь ехэ эл-бэг, юумэ хмэ ехэ, жэмэс юумэ элбэг байна. Барандаа н-жэ ерэгты энэ бэшэгыем абаад, эбэртзй ухэрнуудээ урайгаа туугаад, эбэргээ хэрндээ хойноо дахуулаад".
Тэрэ бэшэгынь абаад, албата зониинь хаанай зургаанда оруулаад суглаа хэбэд. Тиигээд хаанай зургаани улад хадаа бэртэй малнууаа нэгэ хашаан соо суглуулжа, бэргээ малнуу-аа нг хаШаан соогоо суглуулжа байба. |
Тиигэжэ байхадань бэринь хэлэнэ:
— Эсэгэмнай ямар юумэ бэшээ эм даа, намдаа узуулхэеэ яабат, — гэбэ. Тэрэ бэшэгынь бэрэдээ асараад зулбэ даа. "Гэрым урда гурбан алтан уляаан байха, — гэжэ бэшээ. — Тэрээ-ниим хадаа нэгээнь оройгоорнь rah а сабшаха, нэгээнь дун-дуурнь та ha сабшаха, нгдынь доогуурнь таа сабшаха: оро-niiiiM голгондо вандан хээтэй торгон байха. Вандан хээтэй торгые да аха гансал нэгэ хайша байха, тэрэ янгар хайша хул-вууртэм байха, тэрээгээрээ даахаш, — гэбэ. — Тулеэн дээрэм хухэ ту мэр муна они, тэрээнн тулеэн дээрэнь хаяхат, — гэбэ. — Адуун соомни нэгэ амагай сагаан байтаан они, тэрээни адууи соонь хаяхат. Тнэээ бэшиимээ барнпнн асарха". Иижэ бэ-шээн байгаа эсэгэнь. Саашань иижэ бэшээн байгаа: "Ногоон торгон дэбисхэртэй байнаб, хухэ торгон хунжэлтэй байнаб, урдаа уалууртай, жэмэс мунхэ эдеэ эдеэд яаха арггээ сэнгэжэ, шатар наада хэжэ байнаб. Энэ шатар наада эрьелдэмэ хухэ тумэр ргндэ эрьелдэжэ байгаад наадажа байнаб", — гэжэ.
"хухэ тумэр тэргэн доро баабаймнай хлеэтэйм хинм даа", — гэбэ бэринь. — Эбэртэй хэрндээ урдаа туугтуй, эбэр-гээ хэрнуээ хойноо дахуулагтуй гэхэмнай албата зоноймнай буутайнь урда ябаха, буугээнь хойно ябаха, — гэнэ. — Намайе гэнтэ ерэжэ дайлажа гаргыт гээхиимдаа, — гэжэ бэринь хэлэ- нэ — Битнай хара тумэр тэргэ дОро хулеэтэй хэбтэнэм, ургэл-жэ жэмэс эдеэн байна гэжэ, ргэлжэ хооон тоотой хэотэнэб гэжэ бэшэнэхинм даа, — гэжэ бэрннь хэлэнэ. — Янгар хайша гэжэ намай хэлээхиим даа, хухэ тумэр муна гэжэ убгэниим хэ-,' лээхиим даа. Амагай сагаан байтаан гэжэ эжыемнай хэлээхиим даа. Энэ эхыень асарагкээ, тэндэнь, газар дээрэнь улеэхэ гээхннм даа, — гэбэ бэрннь.
Теэд лэ албата зоноо мэтэрэ байлгажа, мнхи гурбан хуу-гээ нэгээнь барьжа, тэндэнь алажа ээень абаад: Нэгээнь газар дээрэнь ошожо ень абаха гээхим даа, — гэжэ бэршпни албата зоноо командующинь, ноёншшь болоод, буутай уладаад урдань туугаад, буугээ уладаа хойноо дахуулаад ябаа, хнээ хшэеэ хойноо тээгээд. (Буунь бултандань хрэгкээ байгаа).
Хоёрдохи хень газар тэгнэжэ ябаад таа сабшажа уна- гааба. Гурбадахяннь гэртэнь хурэжэ ябаад таа сабшаба. Тиигээд дэр неэр ошоод лэ, гэнтэ дайлаад лэ, Ребии хаанаа гаргажа абшаба даа.,
13. ШАБАР ТЗНЭГ ХБН
Уряа нэгэ ехэ баян* хн байгаа, адуугаар| шье, алта мнгршье. Ел — бэри турбаз дрбэн х зардаг байгаа. Дайда далаяа хуу эзэлээд, гурбал дрбэн хлэншэ ябаан хдын бэл нажир бээ баянаа х| дэмэшын захадан гаража ядажа байгаа ан. Тэрэ баян хщ гансайхан 'хбтэй, ганса хбниин ехэ муу трээн, шабай тэнэг байгаа. Адуу малаа эрьехэм гээд гараад, тоо томиргына газар дайдаяа ялга тохойёошье таниха бээ хбн. дэр бри эсэгэн. хубуугээ ургаахаяа айн морёо унажа, адууни газар дайдаяа эрьежэ ерэжэ, ходо хубуугээ гаргажа байгаа ан. Тэрэ хбуниин адуугаантье эрьеэ бэйээр, нюдэниин хайшаа харам шаб, тэрээн тээшэ ябажа ябажа ерэгшэ эн. Тиихэдэ тэрэ баян" хун хугшэтэёон хэлсэнэ: "Энэ хбе хайшиинш гэжэ ургааха аргамнай бээ, манн хэмсэрэ хадаа эдэ адуу малымнай хулуу-шан хулуужа идехэ, шоно нохой бариха, алта мнгээмнай хар-тан абаха, амитан мэхэлжэ абаха. Энэ хбмнай мани хэш хада иижэ зобожо тулижа хндэ мэхэллжэ, мани олоон зри амитан зондо рээдэлдэхэ байна. Энээндэ тиимэ айн хгшэ хани оложо г хадамнай айн байгаа. айн хгшэтэй болобол, тэрэ хгшэниин зерэймнай рээдэхэ бээ, хубуимнай зобоохо бээ, хдэлшье бээ байг, идехэ, мдэхэ алта мнгэн зрэмнай болохо". Тиижэ баян хн хгшэтэёо хрэлдэбэ. Хг|| шэнивн хэлэбэ:
— Абаса гэсэёо гульдхажа, айл тийргэн дээгр ябайиЛ энэ хбндээ таатай наатаймайи олохо ёотоибди. Тиигээд ню-я дэндэ дулаахаи харагдаан эхэ эсэгэтэйнь хэлсэжэ, адуу; алта | мвгэ хайрл'ан бээ энэгтэйдээ тиимэ арга бэдэрхэ хэрэгтэй.а
Тиихэдэн бгэннин хэлнэ:
— Нээрээш хадаа ехэ збтэй хр хэлнэш, биш морёо эмээллэжэ, анл тннргэ зяйууб даа.
66 И
Тиигээд баян хн айн хубсааа мдэжэ, haft морёо эмээллэжэ, абаса гзсэйео бэдэрхэеэ айл тииргэн дээр ябаиа. Нэгэ айлаа гараад, хоёртьхн айлда ороно. Эгээн захын гэртэ бншяа-хан туртай хнээ бур-бур унин гаржайна. Газаан морёо уяжа турдан ороходонь, бгэ амган хоёр тогоогоо шабажа байна.
— Уу, ямар айи айшан ерэбэр. трнээ тогоо шабажа байнабди. Ямар золтой айшан ерэбэштаа, уугты, уугты. Хаа хрхэеэ ябаабта, ямар айлайбта? — гэжэ ураба:
Баян хун хэлэбэ:
— Айл тииргэн дээгр абаса гэсэёо суглуулжа ябаиимаб
даа.
— Холын тииргэнээ ябахымта, уугты. тогоон гархан, — гэжэ тэрэ бэгэн хэлнэ.
— Ямар пай айшан ерээбтэ, эстэр шарууаа алаымди, — гээд (амганнин) мяха асаржа шанна.
Тиижэ байхадан газаааа нэгэ залуухан басаган одироод: — Уу, айшан бии, — гээд мэндэшэлээд, эхэдээ хэлнэ: "Айшаа ндеэ-лэхэ хэрэгтэйма хиим". Тэрэ басаган гйжэ байна, эхэн тогоогоо гаргаад остоол дээрээ табяад, тэрэ айшан да а дрэн хээд избаантайин барюулна. Баян хун тэрэ бэгэ амаган хоёртой арсиин уужа, мяхайн эдеэжэ, тэрэ баян хни басагани ябажа байхадан хархадан, аймаштай сэбэр, нюдэндэ дулаахаар хара гдана. "Нээгр бэрэ хээн хн муудаха бээйма", — гэжэ шэбшэнэ. Тиигээд арсин дууалдаатьхина. Баян хун халааан сооаан мнгэ гаргаад бэгэндэ гэнэ:-Танаа хндэлхэм, — гэжэ. бэгэн хэлнэ: —Ямар иимэ айн айшамдаа, мунгэ гэжэ байха.
Айлда ошоод, гурбан тогоони арен асарна. Нэгэ тогооноо бгэндэ гэнэ, хоёртьхн тогооноо арен бэеэрээн барина. Тиижэ тэрэ арсияа уужа пуухадаа, баян хн хэлнэ:
— Битнай гансахан хбтэйм, танай басаган гансахын? Гансахан! Иижэ худа оролсожо бэлэеэ андалдаа хада ямарби?
Тиихэдэн бэгэн:
— Яахым! Иимэ хуугээр худа хээубээ яахым? — гэнэ.
амаганиин хэлнэ:
— Гансахан басагаа хадамда гэшхд. нээндэ урьежэ,
тооондо торьехамнай. Мани хэн хархым, хэн идеэлхым?
Тиигээд баян хун хэлэбэ: