Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
хэжэ, жаргажа ууан юм гэлсэдэгэл даа.
7. ХОЕР СЭСЭНЭИ ХРЭЛДН
Урдын урда сагта нэгэ сэсэн хаан ажа-уудаг байгаа. Тэрэ хаан хадаа хбтэй байгаа. Хбниннь ехэ тэнэг, юушье ойлгодоггй байгаалэн.
Хаан хбундээ ехэ сэсэн амага оложо хым байна даа гэжэ рынг грэндэ тиимэ сэсэн басага бэдэрбэ. Бэдэр-бэдэр-ээр нэгэ гытэй хнэй басага олобо. Хаан хорИм хэжэ, хбн-дзэ амга асарба. Хаан бэрэтэеэ ехэ тааража, пэтэ онин'зугаа зугаалдаг байгаа.
Нэгэтэ
Энэ манай хаан хайшан гээд гэртээ иимэ ушарта ороод байнаб гэжэ мэдлхэб даа гээд, бэрэдээ иимэ удхатай бэшэг элЬг гээбэ: "Би ногоон торгон тохомтой, ххэ торгон хнжэлтэй, дэр нигй хажуудаа ахюултай, хаанай байгаа, згй газарта, баруун хаанайда байнаб. Ши энэ минии эльгэээн гурбан буха, гушан шарада бии гэй юумээ тохоод, бэртэ малаа урдаа туу? гаад, бэшэ малаа хойноо дахуулаад, муу хэеэ тэндээ хаяад, алтан хайшаяа абаад ерээрэй".
Хаанай эльгэээн гурбан баатар, гушан жолоошодонь хэ газартаа хрэжэ, Алтан хайшада хаанай бэшэг хргэбэ.
Алтан хайша тэрэ бэшэг уншаад, энэ хаан баабаймнай аюулда ороод байна гэжэ мэдэбэ. бэртэ малаа урдаа тууха гээшэнь эдынг баатарнуудые урдаа табяад, бэшэ малаа хойноо дахуулаад ерэхэ гээшэнь бии гэй сэрэгээ, баатарнуудд* хойноо ябуулха, муу хэеэ гэртээ орхихо гээшэнь тэрэ тэнэг хбгээ тэндэнь хаяха, Алтан хайшаяа абаад ерэхэ гээшэнь бэрэ басагаяа хуу сэрэгээ толгойлоод ерэхэ гэжэ тэрэ бэшэгэнь иимэ удхатай байба.
Алтай хайша тургэнр б ни гэй баатарнуудаа, бии угэй сЙ рэгээ толгойлоод, хаан баабайгаа абархаяа мордобо. Баруу! хаанайда хурэжэ ябахадаа гурбан баатарыень алажа, гушан жолоошыень туушэлэжэ, тэрэ хаанайдаа дайгаар ороод, хаан баабайгаа абаржа, гэртээ харижа ерэбэ.
Хаан нэгэ хэды жэл соо хаагаараа уугаад, хэхэ дээрээ; Алтан хайшаяа хаан болгожо уулгаба. Алтан хайша хаан бо-| ложо уугаад, арад зоноо баяжуулжа. баярлуулжа ууба.
8. МУНХАГ ХБН
Урда сагта нэгэ хаан байба. Тэрэ хаан ганса хбтэй байжа, тэрэнь ухаа дутуу, мунхаг байба.
Хаан арай гэжэ хбгээ ехэ удаан бэри басага бэдэржэ, нэгэ гытэй хнэй басагантай гэрллбэ.
Нэгэтэ хаан хбгээ абаад, хээрэ агнажа гараба. Хб-ниинь замдаа ябаад урид ябаба. Хаан ябаад, иигэжэ хубуун-дээ хэлэбэ:
— Хубуун, моринойнгоо л хдэлгэл даа. Хубшшнь мориноонь гйжэ буугаад, моринойнгоо л угзаржа байжа иишэ тиишэнь хдэлгэбэ.
Ябатарань орой боложо, хонохо болобод. Эсэгэнь агнажа ошоходоо, хбндээ захииа: "Гр бшд, модон тогоо тогоолжо, мяхаа бэлдээд байгаарай". жЫл
Тиигээд эсэгэнь агнажа гараад, дэшэниинь ерэхэдэнь, х-бниинь обоо собоо модо суглуулжа ташажархёод, тогоо мо-доор хээб гэжэ, арбаад модон тогоо галдаад ууба. Эсэгэнь юушье хэлэнгй унтаба..
Хойто дэрынь гэртээ ерэхэдэнь: "Зай, юу хаража, хайшан гэжэ агнажа ерэбэт?" — гэжэ амганиинь ураба.
Хубуун хараан зээн доло хрэжэ гэбэ. Эсэгынгээ хэлээниие, хайшан гээд дргээнээ хрэбэ. амганиинь: "Яагаашье ядаран хн гээшэбшн даа. Моринойнгоо л х-дэлгэ гэхэдэнь, эсэгынгээ урда орожо морей хатаргахаяа яа-гаабши! Модон тогоо тогоолжо, мях-а. бэлдээд байгаарай гэхэдэнь, гре бшд, мяхыень модоор шорложо шараад байхаяа яагаабши.'" — гэжэ амганиинь бгэнд хэлэжэ —,гз-бэ.
Нэгэ хэды хоноод хаан хбгээ абаад, баа агнажа гараба. Харгыдаа ябаад, "моринойнгоо л! хдэлгэл даа, хбм-
ни", — гэжэ хаан хэлэбэ.
Хбн хэлэхэтэйнь адли эсэгынгээ урда орожо хатар жо-
роо гаргаба.
зэ
н хоёр агнаха газартаа хрэжэ, эсэгэнь хбцЗ "Грэ бшэжэ, модон тогоо тогоолжо, мяха а бэлдээд!
байгаарай", — гээд агнажа ошобо.
Эсэгынгээ агнаад ерэхэдэ, хбн грэ баряад, мяхыещ ехэ амтатайгаар шараад байба.
Эсэгэнь шараан мяхыень эд'нжэ, хбмни хайшан гэжм энээннне ойлгожо абаа гээшэб гэжэ гайхажа ууба.
Тиигээд хбнээнь урахадань, хбниинь амгамни хэя лэжэ г гэжэ хэлэбэ.
Хаан бэрынгээ сэсэн и ие мн ha я ойлгожо, ухэхэдээ бэ! рэеэ хаан болгожо уулгаба.
9. НЭШЭН ХХЭН
Угэбэ. гэбэрай хада аха д хоёр уужа байба гэхэ. Ахань баян, сэсэндэ тоотой, днь
гытэй, тэнэгтэ тоотой эн ха. Нэгэ гл ахань дгэйдээ ерэжэ, газар гэшхэхэ гансахан боод борогшо гнэйнь унагые мэ-
хэлжэ абахаар эдээд:
Д хбн! Хээрэ тлеэндэ гарахам, ггээ гэл даа,—
Аха, юу хэлэнэш! Гмнн унагалха болошоол даа,—
— Яахашьегй, миниишье тэргэ унагалха болошоон юм, — гэжэ дгээ худал гр хуураад, гень абаад ошобо ха. Ьаяи хнэй хээрэ гаража ябахадань, дгэйнь гн тэргын арал coq
унагалжархиба. Д хбниинь гйжэ ерээд:
— Аха, гмни унагалжархиба ха юм! — гэжэ ехэ ххкгу-
нээр дуугарба.
— Ши яанаш! Миииишни тэргэ унагалбал, — гэжэ дгээ ойро дэргэндээ зэбэгй. Тэрэ хоёр урда хойноо оролсожо яда-хадаа, хаанда ошожо, заалдабад ха. Заалдахадаа нэгэниинь боод борогшо гмни унагалба, нгдэнь тээбэри тээгээд яба-ан тэргэмни унагалба гэжэ хэн хэнииншье збтэ гараха па: наатай байбад ха.
Хаан шэбшэлгэндэ хатан байаар:
— Дэлхэй дээрэ эгээ номгохон юун бэ? Эгэ. э тарган юун бэ? Тэрэниие таагаад ер^эн хнтнай збтэ гаража, унагаа абаха, — гэжэ хатуу хуули эсхэбэ ха.
гытэй хн тэрэ таамаг гыень хайшан гэжэ тааха боло-бобиб гэжэ рлэ анаан болооор гэртээ ерэбэ ха. Балшар багадаа эхэээн тааран, нэшэн рэн басаганиинь ура* ба:
— Баабай, баабай! Сээжэ бэешни шэбшэлгэндэ хатяп шаг. сэсэгы йюдэншни уатааншаг байнал! Хэн шамайем модхоон голхоруулбаб?
— Аха дуу хоёрой унагаа буляалдажа, аса модо хаха та-' там болоходомнай: "Дэлхэй дээрэ эгээ номгохон юун бэ? Эгээ тарган юун бэ? Тэрэнние тааан хунтнай зубтэ гаража, уна| гаа абаха", — гэжэ хаан баабай хуули эсхэбэ. Тэрэнние намдалз хунэй таажа абаха бэрхэтэй байнал, — гэжэ уйдан ууЖа хэлэбэ.