Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
I яямлээн хоёр борлон ими юм. Нэгэ борохон хоыёо байра] дэзрээ алаха, нгдынь газараа тэгнэжэ ябахадаа алаха гээрэй. Гэртээ реэн дойлогор неэн бни, рэн нюдэ похож азарга бни юм. Тэдэмнн юу ойлгохо эм. Алтай барюултай хай-; ша бни юм, ара и тэрэмнн ойлгожо болохо. Ойлгоо хадаа хопн-доо туугаад ерэхэ.
Хэлээн хрынь хоёр элшэдтэ ойлгуулжа хэлээд, тэрэ эл* шэдээ Шаажа номин хаанай гэртэхиндэ эльгээбэ. Хоёр элшэд гэртэнь хрээд, захяаень дууан хэлэбэ. Гэрэл гоохон хатан Харжа Минаа хоёр уа хаяжа, хони-. доо хайшалжа оробо. за пса барлагуудынь ямар хоёр борлон бариха бэлэй гэлдэн байна. Энэ едэнь ен сэсэн абхай енэЯ хэв баабайгаа эрьежэ ошооноо ерэбэ. Хадам эхэ Харжа
— Баабаймнай тороо хаям. рэн эбэр дойлогор неэн, рэн нюдэ охор азарга гэжэ та хоёроо хэлээ хаям. Алтай барюултай хайша гэжэ намай хэлээ. Тэргэнэй мртэ хлёэ-тэй хэбтэнэ. Арба, хорин салдат гээниинь мрэй хуйэн, Боро торгон подуушка, ногоон торгон олбог гээицинь хагданЬ ногоон/ ххэ торгон хнжэл гээшэнь огторгой лэн. Гурбан зуун хонин гээшэнь сэрэг суурнай хаям. Зуун табин хун номо аадагтайгаа ерэхэ, нг зуун табин хниин хоооор ерэхэ гээ. уа хаяха гээшэн улад зондоо тргэн хэлэхэ гээ. Хоёр борлон гээшэнь энэ газаа байан элшэд хаям, — гэжэ хэлэбэ.'.
ен сэсэн абхай тргэн сэрэг тхрд, дайда дээрээ нэгэ' злшые алаад, тргэн ябаба. Газараа тэгнээд, нг элшыенвд алаба. Шаажагай сэсэн хаанайда хрэхэдэнь, тэрэнь ш1 хорд гэхэ амитайхан Шаажа номин хаан дээрээ уугаад, шо хур буляалдажа уугаа.
Баабайгаа уялгааан мулталжа бодхобо. ен сэсэн абхай Шаажагай сэсэн хаае хаанашье хргэнгй торгоожо, хул га-рыен тэргэнэй мртэ хлеэд, дээрэнь уугаад: Иимэхэн хаба-тай аад, баабайемнай яахаа зобоогообши? — гэнэ.
— айн хн боложо табииштаа, — гэжэ Шаажагай сэсэн хаан мргэнэ. Табюулан бэеэрээ: „айд сэсэшл сэсэ буляалдажа илаан аад, аншагта хндэ торооб, доронь орооб“, — гээд, хотоной хойнохи хара нуур уруу орожо гы болошобо.
ен сэсэн абхай сэрэг суураа дахуулжа, баабайгаа абажа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд, хорото дайсанаа даража, хормоон-гоёо обойдоо лгэбэ. Хуушан сагнай тэхэрбэ, амар жаргал ерэбэ. Эртэ дайсанаа илажа, Ьомоёо обойдоо лгэбэ. Тиигээд, Шаажа номин хаан бэрэеэ шэрээдээ уулгажа, ан уужа аша-та бурхандаа тшэбэ.
2. СЭСЭН ХААНИ БЭРИ — ГЭЭТЭЙ ХНИ БАСАГАН
Нэгэ хаан тэнэгшэг хбутэй байгаа. Нэ-гэтэ модо руу агнажа ошоод, ерэжэ яба-
хадаа хаан хбндээ хэлэнэ: „Зай, шимни моринойнгоо л хдэлгыш даа“ — гэжэ. Хбниин морнноон гйжэ буугаад, юу юугээ моринойнгоо л хдэлгб гэжэ энээ тэрээ руунь абанана. Хаан мориноон буужа, бт наншаба. „Ши яа-гаабши, морини л хдэлгэхэ гээшэ замай дуу дуула гээ хамнайб“, — гээд мориндоо мордоод ябашана. Хойнооонь х-бн мориндоо мордожо баал хатаргана. Тиижэ ябасараа модон тогоо тогооло гэжэ хэлэхэдэнь, хбн морнноон буужа, бдн гэгшын модо унагаажа, тогоо тогоолжо захалба. Баа тэндэнь» голдон хрод, боли гэжэ болюулаад, мориндоо мордобод.
Гэртээ ерэжэ, хаан тбиид хэлэнэ:
— Хбмнай уан тулам тэнэг, юуш ойлгогкой, ехэ буруу юумэ трээ, — гэнэ.
Тбиинь: Хайша алахаан гбдидээ, — гэнэ. — Харин нэгэ айн бэри оложо г, тиибэл ухаа оронгой яаха эм, — гэнэ.
Хажуудань нэгэ бгэн басагатаяа ажапуудаг байгаа. Тэрэ бгэнэй басагаар бэри хэхэ гэжэ хаан шиидэбэ. Тиигээд хоёр. х хадагтай эльгээжэ бгэн уруулна: «рэ бэеэ анда болгохомнай гу?» — гэнэ.
Хаани хды бгэнэйдэ ерэхэдэ, как раз басаганиинь гэй байшоо. бгэн басаганаан уруужаб даа гээд. хадагаар ерэ-эн хнудые бусааба. Басаганиинь ерэжэ, бгэн басагандаа хуу зугаалба. Басаган бодожо узээд хэлэнэ: «Мининнгээ ту* л урсаар дрэн мал, малгайгаар дрэн алта гэбэлтнаи хэб гэжэ хэлээрэйш», — гэнэ.
Хойто удзрынь хаанн хадагшан ерэжэ, гар гарга барилсаад ал аба д. бгэн урсаяа уании ольторог дээрэ, намаатай наб-шатай газар дээрэ бариба.
Хааня хлэншэы малаа гуугаад ерэхэдэ, тэрэ урсаяа дынь неэгээд, нг дээрэнь гаргажа саашань ольторог. дээрэ нюужа байба. Хаанн малшад дасин дасин хэдэн дасин асаржа дургэнэгэй, тиихэдэнь убгэн болоо гэжэ р хэлэбэ.
Длтаа абахадаа малгайгаа оёбрые соолоод, ехэ нухэ мал-
тажа тэрээн дээрээ малгайгаа табяад, алтаа хлэнэ, юрде дургэжэ ядабад. Ошоод лэ хаанайснаан асарна, юумэ боло-ногуй. Дуургэжэ ядаад байнад. Тиихэдэнь убгэн болоо даа гэжэ болюулба. Тиигээд малаа тооложо узэхэдэнь, табан зуун толгой болошоод байна. Мнг тооложо узэхэдэнь, табан мянга бол обо.
— Болоо даа, зуу хурэсэр эдихэ юумээ олобоб, — ^- гээд уси-буугээ хаанайда хргэбэ.
Бэриингээ сэсэн ухаае туршахам гэжэ хаан ондоо хаанайда ошобо. Ошоод нг хаандаа диилдээд, хубсааа тайлуул-жа хулюулээд, газаа хаягдашаба. Газаа хэбтэхэдээ, тэрэ сэсэн хаан гэртээ эмээхэнээр бэшэнэ: «Битнай айн ябанаб, ххэ ногоон хунжэл доро, ногоон торгон дэбидхэр дээрэ хоёр селдаад ахюултай, эбэр шэбэрээр эдеэлжэ, алтан айхан л-хгр бэеэ оройжо ябанаб. Намда айлшаар ерыт. Ерэхэ-Дээ гурбан зуун эрьеэ урдаа туугаад, эбэртэ малаа урдаа туулсаад, эбэргй малаа хойноо туугаад, муу улаан бухая а абаад, муу сагаагша неэем асараарайгты, алтан гэнжэтэй са-моварыем асараарайгты», — гэжэ бэшэнэ.
Бэшэгэй хурэжэ ерэхэдэ, хаанай баруун гарай ахамад т-шэмэлнД уншаад, хаамнай айн газар ябашоо гэжэ ехэ -сеэтэй. Хаанн мунхаг хбн тзрээни дуулаад ехэл сеэтэй, ябахаяа тусеэрнэ, бэшэг сооси хэлээшээр. Ганса*хан бэри бо-лоон гээтэй хни басаган энээнии ондоогоор бодожо иигэжэ хэлэнэ: *Щг
— Ххэ ногоон дэбидхэр гээшэнь алтан дэлхэнмнай гээшэ. Ххэ сэнтир торгон гээшэ огторгоймнай гэнэ. Эбэр шэбэрээр эдеэлиэб гэхэдээ хурайн дуаагаар эдеэлнэб гэнэ. Газаа хоёр ахюултай, тумэр гэнжээр гэнжэлээтэй хэбтэнэб гэнэ ха юм. Намдаа тргэн ерэгты гэнэ, эбэртэй мал гээшэмнай буутай жа-датай сэрэгдээ хэлэнэ, буугй жадагй сэрэгдээ эбэргн мал гэжэ хэлэнэ, муу улаан буха гээшэ минии эрэ болнааб даа, муу сагаагша неэн гэхэдээ та минии хадам эхэ болнот. Алтан гэнжэтэй самовар гэхэдээ бил болоно гээшэ бизэб даа.
Тиигээд тургэн сэрэг суураа бэлдээд ошобод, ошожо хрэ-хэдэнь мэнэ мэнэ хаании алаха гэжэ тсеэржэ байба.
Дайгаар бушуу тргэнр добтолжо ороод, тэрэ хаанн сэрэ-гд сээлЭ дэр дайлалдаад, й бута сосёод диилтибэ. Тиигээд хааниие ахамад тшэмэлндтэйнь бараниинь барижа хлеэд,
эдынг хаан хадам баабайгаа абажа солбог толбог дээрэ гэртээ абаад ерэбэ.
Тиигээд тэрэ хаан энэ бэрэмни ямаршье хн сэсэн бэрхэ байба гэжэ ехэ сеэтэй, анаа амар барандаа жаргажа ууба.
3. БАЯН ХНЭЙ СЭСЭН БЭРИ
Урай хада нэгэ баян хн байгаа. Тэрэ баян газар дээрэ гансахан хбтэй байгаад, ямар бэри ерэхэб гэжэ ехэ анаашархана. Нэгэ хэды болоод хбниинь гэрлээ.
Нэгэтэ эсэгэ хбн хоёр адуугаа эрьехэеэ хээрэ гараа. Х-бууеэ уулгаад, эсэгэнь хэлэнэ:
— Минии тэрээгр адууяа эрьеэд ерэхэдэмни, модон то-гоондо мяха шанаад байгаарайш. Дщ
Эсэгэеэ хэды дайда эрьеэд ерэхэдэнь, хбниинь мяхашье шанаагй, тогоо хэхэмни гэжэ нойтон уляаа нхэлжэ уугаа. Эсэгэнь тэрэ хбеэ яалаар мйнаадажа-минаадажа гэртэнь харюулаа. Гэртээ ерээд тэрэ хбн амгандаа хэлэнэ: