Калыска чатырох чараўніц

Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч

Чаховіч. Словы звычайныя. Сэнс незвычайны – таму і мароз. “I як добра слуга глядзіць худобы гаспадарскай і слухае свайго гаспадара, так добры ронд, урад, глядзець павінен шчасця людзей, слухаць народу і рабіць так, як народаві лепей... бо не народ зроблены для ронду, а ронд для народу. А ў нас, дзецюкі, чы гэтак?” Ну так, так. Суды – воўчая яма. Войска – не каб людзей берагчы, а не дазволіць народу і застагнаць... “Дзяры з нас, цар, дзяры з нас, чыноўнікі яго, хаця да астатняй шкуры; но памятайце, што і на вас прыйдзе пара...” I салдатчына (бярэ другі лісток): “Забыці там трэба, што ёсць у нас наша бацькаўшчына... I аддаць жыццё не за дабро і шчасце ўсіх, а за ліха і

вечную няволю нашых братоў”.

Янка. Хто гэта?

Чаховіч. Гэта мой сябар. Ліцвін, сепарыста. Тутэйшы.

Янка. Словы. Нашы словы.

Чаховіч. Сябе не помніў ад захаплення гэтым... I быў лепшы на свеце чалавек, якога мне даводзілася сустракаць... I быў павешаны за гэта.

Янка . Як... за слова?

Чаховіч. За справу і слова. Кастусь-Вікенці Каліноўскі. Дваццаці шасці год.

Янка. На сем год старэйшы. Няўжо ў такія гады можна зрабіцца настолькі страшным?

Зноў за акном грымоты, але чуюцца стрэлы, тупат ног, гарматныя залпы. I святло маланак як пажар.

Чаховіч. Якія раннія навальніцы ў гэтым годзе. Яшчэ ж і вясны амаль няма. Грыміць і грыміць.

Янка. Прарочыць нешта.

Чаховіч. Што нам можа нешта прарочыць? Знову кроў... I вось нічога. Нічога мы не здабылі тады сваёй крывёй. Бо чужыя. Не душою – словам... І вось лепшым – шыбеніцы. А тым, што крыху горай, – тачкі ў рудніках. Ведаеш, што такое Нерчынскія горы? Гэта свінцова-срэбныя шахты. Вось мяне – туды. А я ж быў толькі сябрам Кастуся. І экспедытарам паўстання. А ты ведаеш, што такое свінцовае атручванне? Гэта калі дыхаеш пылам, што змяшчае свінец. Дзясны аспіднага колеру... Нудзіць... Баліць... Колікі... Эпілептычныя сутаргі... Растройства розуму... Паралюш. Чаму на золаце пад Нерчынскам катаргу адмянілі, а на свінцы – не? Таму што нармальны чалавек на свінец не пойдзе.

Янка. I гэта – за слова?

Чаховіч. Слова. “Спачатку было Слова. І Слова было ў бога. І бог быў Слова”. Я да свінцовага скону не дайшоў. Лічылі: ідэаліст. Але, ідэаліст. Але ідэалізм у сэнсе адданасці ідэі – гэта не матэр’ялізм напхатага пуза...

Янка . I вось мужыкоў зганяюць з зямлі.

Чаховіч. Кідаюць яны свае верасовыя пусткі, ідуць у свет, галадаюць.

Янка (дастаючы хатулёк, муляецца). Пане Цыкмун... Вось тут... Сыру крыху. Прабачце... Масла... Ну, вяндліны...

Узнятая рука старога здрыганулася. Ён адыходзіць да акна. Маўчанне. Стары маўчыць, і ў яго калоцяцца худыя лапаткі.

Ды не біце вы мяне.

Чаховіч (справіўшыся). Нічога. Нічога. Гэта прайшло. Толькі мы будзем разам. Разам.

Яны раскладаюць ежу на століку. Янка толькі робіць выгляд, што есць.

Сынок... Дзякуй табе... Гэта мне ўзнагарода... За чужую жонку. Чужых дзяцей... Чужы народ... Нездарма мы... Я... I калісьці ўсе разам за адзін стол. Я не дажыву, можа, і ты. Але разам за адзін стол...

Янка. Як зрабіць гэта?

Чаховіч. Не ведаю. Кожны памыляецца, і шукае, і знаходзіць сваё Слова сам. Ва ўсякім разе памагай табе бог на тваім шляху. Табе. I Стафану Калядзе... I тысячам такім іншым... што елі сала тутэйшых і не паважалі іх. I за гэта паплаціліся.

Янка (глуха). Вы так бядуеце. Чаму б вам не кінуць гэтыя Бясяды, жонку, якая для вас нядобрая.

Чаховіч. Я напаўлегальны. Акрамя таго тут частка і майго маёнтка.

Янка. Ды нашто ён вам? Вы такі багаты. Вось гэтым (паказвае на кнігі). Тысячы людзей, тысячы сяброў. А тут... ледзь не адзін я, малапісьменны хлопец.

Чаховіч. I, можа, адзінае маё апраўданне... I яшчэ – гэта мая таямніца. Адкрыць яе пакуль не магу. Але гэта, акрамя, можа, цябе, адзінае, што трымае мяне пры жыцці. (Стары амаль велічны.) Помні, таямніца.

Заслона.

Карціна трэцяя

Ранняя вясна. Каля муроў цвінтара Багаяўленскай царквы ў Лагойску – нядзельны кірмаш. Але ён шуміць недзе наводдаль, а тут толькі стаяць некалькі распрэжаных вазоў, ды на цвінтары жабракі і жабрачкі спяваюць “Лазара”;

Як жыў сабе Лазар, чалавек убогі, Ён лезны – балесны, сільна ўрадлівы. Як пайшоў ды Лазар к брату-багачу, Брату-багачу пад ягонае вакно. “Ня ёсць ты мой брат, а ёсць люты пёс, – Ёсць у мяне браткі – не роўня табе, Ёсць у мяне браткі – у кроплю як сам, Такія як сам – найраскошны пан”... Ў гнаю ляжаў Лазар трыццаць тры гады, Перад брамай багатавай братавай.

I яшчэ сядзіць ля мура Лірнік, спявае “Плач Адама”:

Ужо ж мы не бачым Прасветлага раю, Ужо ж мы не чуем Янгальскага гласу! Вочы нашы – ямы, Руцы нашы – грабы: Што вочы забачуць, То руцы заграбюць, Што маем, то мала, Ажно ўсяго многа Пад небам высокім У госпада бога.

На камені сядзіць Янка і слухае Лірніка.

Янка. Ну і што з таго, што ўсяго многа, дзеду?

Лірнік. Усяго многа. Праўды мала... Усё жыццё пра тую праўду і я і унь яны, на цвінтары, спяваюць, а не вымалілі яе.

Жабракі.

Не было ў тым доме набожнай душы, Балеснаму Лазару хлеба-солі даці, Сваёй душы царствія ўратаваці. Толькі былі ў тым двары два лютыя псы: Яны па падстоллю заўжды хадзілі I дробныя крошкі сазбіралі, Балеснаму Лазару у гной насілі I тым яго душу-цела заўжды жывілі...