Крыніцы

Шамякин Иван Петрович

— У вас, дарагі Міхась Кірылавіч, сталічны густ, сталічныя маштабы… А паспрабуйце пагутарыць з нашым райфа… Я запрашаў ix, глядзелі. Што? Вядома, можна лепш… Але, як кажуць, па Мацею шапка… Усё ўпіраецца, — i Арэшкін пацёр пальцамі, — у грошы… А ix няма… Эканомія!

Пасля ён пакінуў Лемяшэвіча аднаго ў гэтых двух пустых пакоях дырэктарскай кватэры, паабяцаўшы на развітанне сказаць старожцы, каб яна прынесла з настаўніцкай канапку. Гэтым, па сутнасці, абмежаваліся яго клопаты аб новым дырэктару. Праўда, ён запрасіў зайсці да яго ўвечары «на шклянку чаю» i ў сувязі з гэтым доўга хваліў сваю кватэру, гаспадыню i асабліва яе дачку: «Прыгажуня, талент!» Але не спытаў, ці снедаў дырэктар i дзе думае харчавадца да вечара. «Выпрабоўвае, чорт, які я паваротлівы i прыстасаваны да жыцця, нездарма

ўспомніў пра сталічны густ», — разважаў Лемяшэвіч, калі Арэшкін выйшаў. Ён быў не з тых, каб пакрыўдзіцца, што яму так мала аддалі ўвагі. Наадварот, яму падабалася гзтая рыса Арэшкіна, яна разбурала першае ўражанне аб ім як аб падхаліме i назоле.

Аднак настрой усё адно прадаўжаў псавацца. Апанавалі розныя дробязныя клопаты, накшталт такіх: а дзе ўсё-такі сапраўды паабедаць? Ісці адразу да Касцянкоў з пісьмом Дар'і Сцяпанаўны неяк няёмка: не ўправіўся агледзецца i ўжо сунецца са знаёмствам. Адзін міг яму хацелася кінуць гэтыя пустыя пакоі, пайсці пашукаць старшыню сельсавета i папрасіць, каб ён памог стаць дзенебудзь на прыватную кватэру «са сталом». Але было шкада пакояў: ix можна зрабіць утульнымі, а ён ніколі яшчэ не меў сваёй уласнай кватэры, на прыватных яму абрыдла жыць i ў Мінску. Нарэшце, кінуць — значыцца, некаму трэба перадаць. А каму? Хто мае найбольшую патрэбу? Можна зрабіць глупства ў самым пачатку. «Але, дарагі Міхась Кірылавіч, — як кажа Арэшкін, — нялёгкі шлях ты сабе выбраў. На чорта мне трэба было гэтае дырэктарства? Пайшоў бы простым настаўнікам — ніякіх клопатаў i непаразуменняў».

Змарыўшыся хадзіць, ён урэшце сеў на «венскае» крэсла і, абапёршыся на стол, задумаўся.

3

Міхась Лемяшэвіч здаваў экзамены за другі курс педвучылішча, калі пачалася вайна. Здаўшы апошні экзамен ужо тады, калі горад гарэў, запалены нямедкімі бомбамі, ён, як i многія ў яго ўзросце, кінуўся дадому, у саўгас на Любаншчыне, дзе працавалі бацькі. У той жа дзень, калі ён вярнуўся, праз ix мясцовасць прайшлі нямецкія танкі. Але калі праз. некаторы час з'явіліся фашысцкія акупацыйныя ўлады, у саўгасе не засталося амаль ніводнага мужчыны, a ў суседнім лесе збіраўся даволі моцны партызанскі атрад.

Тры гады Лемяшэвіч партызаніў. У першы дзень злучэння партызан з часцямі Савецкай Арміі стаў салдатам-пехацінцам i пайшоў вызваляць Еўропу.

Ужо ў тыя дні вялікага паходу, калі мір стаў блізкай сапраўднасцю, у яго абудзілася моцнае жаданне прадоўжыць перапыненую вайной вучобу. І таму, як толькі пасля вайны часць, у якой ён служыў, вярнулася на радзіму, сяржант Лемяшэвіч паступіў у дзесяты клас вячэрняй школы. Не хацелася траціць дарэмна ніводнага дня, ні адной хвіліны. Дэмабілізаваны з арміі, ён адразу паехаў у мінскі педінстытут.

У гісторыі навучальных устаноў асобае месца зойме гэты перыяд — першыя пасляваенныя гады, калі ва універсітэты i інстытуты прыйшлі вусатыя дзецюкі, з шрамамі, на мыліцах, з пустымі рукавамі, i многія з партыйнымі білетамі ў кішэнях. Безумоўна, розныя людзі былі сярод ix, значна больш розныя, чым сярод тых, якія прыходзілі адразу ca школьнай парты. Гэтыя заўсёды падобны адзін на аднаго — у ix амаль аднолькавыя погляды на жыцдё. A ў былых франтавікоў i партызан — у кожнага свой лёс, свая дарога, свае радасці i няшчасці; для ix чатыры гады вайны значылі больш, чым іншыя дзесяць год жыцця. Але была ў гэтых студэнтаў адна агульная рыса: на вучобу яны глядзелі як на найвялікшае, крывёю заваёванае, права свае, як на найвялікшае шчасце мірнага жыцця i таму цанілі гэтае права надзвычай высока. Людзей гэтых не палохалі ніякія цяжкасці вучобы, бо яны зведалі за сваё жыццё цяжкасці, у сотні разоў большыя: чатыры гады штодзень глядзелі яны смерці ў твар, галадалі ў блакады, мерзлі ў бліндажах. Дык што ім быў холад у аўдыторыях, калі гэта былі мірныя аўдыторыі з кафедрамі i сталамі? Не палохаў ix i бедны студэнцкі паёк, калі была магчымасць сядзець, колькі захочаш, над кнігамі! Старыя, пасівелыя за кафедрамі прафесары здзіўляліся: ніколі, бадай, за ўсю ix дзейнасць не было такіх студэнтаў, якія з такой упартасцю, настойлівасцю i добрасумленнасцю авалодвалі навукамі.

Гэтак вучыўся i

Міхась Лемяшэвіч: з першага да апошняга экзамену — адны пяцёркі. Аб ім ішла слава як аб найлегішым студэнце. Вядома, нялёгка даставалася яму гэтая слава, як i многім з яго сяброў. На што іншае не заставалася часу. Аб жаніцьбе, напрыклад, i не ыадумаў ні разу. Праўда, былі захапленні, сустрэчы, але ўсё гэта — між іншым. Дзяўчаты выязджалі на работу, выходзілі замуж, не пакідаючы ў яго душы прыкметнага следу.

Ужо з трэцяга курса ён пачаў думаць, каб прадоўжыць вучобу — паступіць у аспірантуру. На гэта яго падбівалі знаёмыя выкладчыкі i сябры-студэнты. «Вучыся, брат Міхась, пакуль не жанаты, пакуль дзеці на шыю не селі».

Ён бачыў, як легка некаторыя робядда кандыдатамі навук, чытаў ix дысертацыі, i яму здавалася, што ён без асаблівай цяжкасці зможа напісаць праду, за якую не сорамна будзе атрымаць гэтае ганаровае званне.

Праўда, пры паступленні ў аспірантуру яму крыху не пашанцавала: ён хацеў паступіць па кафедры гісторыі, але месц не хапіла, i ён, паслухаўшыся парады загадчыка навучальнай часткі, пайшоў па кафедры педагогікі. Той агітаваў: «Якая вам розніца, Лемяшэвіч? Да таго ж скажу вам шчыра, што педагогіка — больш выгодная справа. Тут яшчэ што-небудзь новае можна распрацаваць. А што новае адкрыеш у гісторыі?»

І вось прайшлі яшчэ тры гады. У аспірантуры ён вучыўся гэтак жа старанна, пісаў дысертацыю аб выхаванні камуністычнай маралі ў вучняў старэйшых класаў i сам здзіўляўся, што гэта такая лёгкая справа.

Нарэшце дысертацыя была гатова. І тады ўпершыню ў яго з'явілася думка: a ці ўнеслі ў педагагічную навуку хоць крупінку новага трыста старонак яго працы?

Каму патрэбны яго аналіз грамадскай работы ў гарадской школе, якая афіцыйна лічылася лепшай, але ў якой работа гэтая была такая ж сухая i сумная, як i ў некаторых іншых школах? Каму, нарэшце, патрэбны цытаты з розных пастаноў, выказванняў, загадаў? Што ў гэтым навуковага?

Яго сумненні яшчэ больш паглыбіліся, калі ён прачытаў рэцэнзію свайго кіраўніка: той хваліў дысертацыю, але — як? Ёсць пахвалы, якія для разумнага чалавека горш за разгром, бо ён адчувае, што аб яго працы больш нічога нельга сказаць, акрамя агульных слоў — «добра», «варта ўвагі», «крок наперад», «уклад у навуку, літаратуру». Такой была гэта рэцэнзія. Лемяшэвіч ведаў свайго кіраўніка, чалавека добрай душы, мяккага характару, але вельмі пасрэднага вучонага.

Насталі самыя цяжкія дні ў яго вучобе i працы аспіранта. Ён не мог ужо больш працаваць над дысертацыяй, удасканальваць, вывучаць метады выхавання ў старэйшых класах — не дазвалялі сумненш, ваганні, расчараванні. Ён страціў здаровы сон i апетыт. Яму то хацелася кінуць усё i паехаць настаўнічаць куды-небудзь у глухамань, то раптам ён вырашаў, на злосць усяму i ўсім, абараняць дысертацыю ў такім выглядзе, нічога не дапрацоўваючы i не перарабляючы. «Адным бакалаўрам больш ці менш — нічога ад гэтага ў навуцы не зменіцца. А мне пара ўжо прыставаць да нейкай прыстані. Урэшце, я буду не самы апошні кандыдат, можа, i карысць яшчэ прынясу навуцы».

Натуральна, што ў такім стане яму не ставала добрага сябра, з якім можна было б дзяліцца сваімі сумненнямі i думкамі, параіцца. Праўда, ён пісаў аднаму сябрунастаўніку, але той цяпер не так ужо добра разумеў яго, як у студэнцкія гады.

Чамусьці Лемяшэвічу ўпершыню здалося, што сапраўды шчырага друга можна знайсці сярод жанчын. Яшчэ раней яму неяк кінулася ў вочы студэнтка вячэрняга аддзялення. Гэта была не дзяўчына, а жанчына бадай што адных з ім год, прыгожа, але проста апранутая. Нядоўгі час ён вёў на тым курсе семінарскія заняткі i мог пераканацца, што яна — адпа з самых развітых i разумных студэнтак. Яго не бянтэжыла тая акалічнасць, што яна, магчыма, замужняя: ён не думаў, што можа закахацца… Яму проста хацелася знайсці чалавека, як i зразумеў бы яго лепш, чым разумелі некаторыя калегі-аспіранты i маладыя кандыдаты, задаволеныя сваім становішчам. Але нешта ўсё-такі перашкаджала яму падысці да яе адразу. Колькі вечароў ён сядзеў у чытальні i чакаў апошняга званка. А пасля выходзіў i глядзеў, як яна апранаецца, жартуючы са студэнткамі. Малодшыя сяброўкі звярталіся да яе з павагай — Дар'я Сцяпанаўна — i паслужліва прыносілі паліто.