Нічые
Шрифт:
Кецка нават прымусіў сябе ўсміхнуцца:
– Калі б ён працаваў на нас, дык знайшлася б іншая сувязь! Адразу зразумеюць.
– А мы паспрабуем! Не павераць, дык засумняваюцца. Вельмі ўжо, скажу вам, зручная нагода!..
Яшчэ б! Ведаў, што робіць Губмян. Двух - нават трох зайцоў адным стрэлам... Па поўнай праграме падстаўляецца ён, Кецка, заплямлены будзе Чайка, ды і малы Дзяніс як пасрэднік паміж агентамі... Канечне, могуць не паверыць - але ўсё адно якая муць вакол гэтага ўчнецца! Калі павераць, а можа і такое быць - арыштуюць і шлёпнуць і Чайку, і малога свае ж... Вось табе і план пры ўсім яго наіве!.. Чорта з два, Косця, дадуць табе бальшавікі паслужыць Беларусі, ахмураць,
– Дык што пісаць?
– буркнуў панура.
– Многа не трэба. Так і пішыце: дзякую за звесткі, сувязь ранейшая. Подпіс, дата.
Пакуль рэўкамавец, як той голуб на падаконніку, схіліўшы галаву, адным вокам на паперу пазіраючы, выводзіў свае крамзолі (Губмян цераз плячо чытаў), нячутна расчыніліся дзверы і Ольскі ўвёў у сталоўку Дзяніса. Дзяніс трымаў рукі за спіной - хутка пачала пазнавацца арыштанцкая навука. Губмян з Кецкам былі занятыя пісьмом. Адно камісар бліснуў шкельцамі, паказаўшы, што заўважыў іх, і зноў схіліўся над рэўкамаўцам.
– Чайка... Чайка перадасць!
– голасна сказаў Губмян.
– ...Перадасць, - панылым рэхам паўтарыў Кецка.
Дзяніс з апошніх сіл стрымліваўся, каб не ўпасці. Трэсла яго так, што зуб на зуб не трапляў, але зусім не ад холаду і не ад страху. З ім адбывалася тое, што свядомасць перыядычна пакідала яго цела, ён ведаў кожны момант, што вар'яцее, але ніяк не можна было перашкодзіць гэтаму, утрымаць у цвярозасці розум. Ён толькі здзіўляўся, як гэта ім, душы і целу, удаецца існаваць паасобку. Целу загадваюць, яно механічна выконвае, а яго, сапраўднага Дзяніса, няма: то ён ззаду, то збоку, то зверху на сябе ж пазірае і бачыць сябе як чужога. І шынель, і фуражку, і рукі, і вусны свае, прычым такое ўсё выразнае, бы праз павелічальнае шкло - аж да нявыціснутага чорнагаловіка-вугра на пераноссі; прычым гэты адрыў - лепш сказаць, адлёт душы - ніяк не быў абмежаваны тэрытарыяльна. Дзяніс мог адначасова бачыць сябе і з Лізкаю ў лазні, і з Чубам у сваім двары, і разам з забітымі на падводзе, за якой беглі на арыштантаў падобныя вінаватыя два сабакі... Было б паўбяды, каб гэтым канчалася. Але такім жа раздвоеным, разладжаным быў не толькі зрок, а і слых. Штосьці закліньвала ў яго мазгах, і ў вушах паралельна з чужымі, да яго звернутымі словамі, увесь час гучаў голас уласны - у форме бясконцага, манатоннага бубнення - як справаздача перад тым жа Валодзькам Піліпчуком, Чубам ці яшчэ кім іншым. «Ну, тады мы з Лізкаю... Дзядзька Ладусь, калі нежывы ляжаў... Кецка стукнуў мяне... У Слуцак, калі, значыць, прывезлі... Сабірайся - я сабраўся...» У сваю чаргу гэты вар'яцкі ўнутраны маналог мог заклініцца на нейкім адным гуку, які пачынаў ні з таго ні з сяго расцягвацца; напрыклад, слова «мяне» авечым бляяннем цягнулася-звінела з мінуту, але й затым, калі нарэшце прамаўлялася, у галаве ўсё яшчэ працягваў жыць яго адгалосак, яго рэха - як акампанемент іншым словам...
Такое раздваенне было б па-свойму цікавае, каб не было так жудасна вяртацца назад у цела. І тады ўся гэтая каламуць духоўная адбівалася на ім знешне.
Губмяну хапіла аднаго хуткага пагляду на яго - змучанага, трывожна-атупелага хлапчука, каб зразумець, што гэта за «вораг», якую ён можа несці савецкай уладзе «небяспеку». Сам факт, што ён арыштаваны, што проста знаходзіцца тут, і ёсць вышка кары; што цяпер яго хоць катуй, хоць у распыл пускай - большага не даб'ешся: усё, мяжа атупення, далей няма куды. Нават дапытваць такога не хацелася.
Але ж і так не адпусціш! Інстынкт кошкі, якая злавіла мыш, перамог.
– Ну што? Героя з сябе ламаеш? Вы ж там усе героі!
– А калі Дзяніс сказаць штось памкнуўся, піскнуў: - Маўчаць!
– і кулачком па стале грукнуў.
–
– Ёсць, таварыш камісар, - падыграў асабіст, выцягнуўся, шчоўкнуў абцасамі.
– Пайшлі!
Дзяніс не кранаўся з месца. І маўчаў, хоць бы слоўка, - як заняло яму. Трое дарослых мужчын з цікавасцю сачылі, што будзе далей. І ўбачылі. Убачылі, як хлапчук пераступае, а пад нагамі ў яго, на падлозе, кружком распаўзаецца мокрая пляміна, як бы снег разам пачаў раставаць з чаравікаў.
Кецка першы не стрымаўся.
– Ты не ўяўляеш небяспекі для савецкай улады!
– злосным воклічам спыніў гэтую камедыю.
– Мы адпускаем цябе! Ідзі і перадай там, у вашым зборышчы, каб здаваліся ўсе - цацканне скончылася (затараторыў спяшаючыся, каб не абарвалі), палякі дазволілі нам увайсці на суткі, а за суткі вас пакрышаць там на капусту...
– А вось такое перадаваць зусім неабавязкова, - заўважыў Губмян.
А позна. Перададзена ўжо! Вось брыдота, як яны ўсе, і прыбалты, і ўкраінцы, і «азеры», і гэтыя яшчэ - як яны ўсе свой свайго трымаюцца!.. Як адкрыта, нахабна выдае сябе хоць гэты ж Кецка... Не, правільна, таварыш Троцкі! Толькі цалкам сцёршы, без следу знішчыўшы нацыянальныя адрозненні, і мовы, і ўсё, усё асабістае!
– толькі з такім народам можна будзе...
– Прабачце!
– астыў таварыш Кецка.
Са складзеным учатыры аркушыкам падышоў да Дзяніса, уклаў яму ў бязвольную, мёртвую далонь. Запіска выпала на падлогу, добра, што не ў мокрую пляміну. Кецка нагнуўся, падняў.
– Перадасі гэта Чайку. Чуеш? Толькі ў рукі. Зрэшты, можна і любому з камандзіраў... І на словах скажаш, - ад нашых табе паклон... Запомніў? Паўтары!
– Перадаць Чайку запіску і ад нашых паклон, - расціснуліся ў Дзяніса пасінелыя вусны. І раптам прамямлілі недарэчы: - Дзякуй вам, дзядзька Кастусь...
– Усё. Адпусціце яго, таварыш Ольскі.
Зараз. Таварыш Ольскі якраз той самы, каго хлебам не кармі, а дай чалавека адпусціць... Ён нават з месца не крануўся. Запытальна кіўнуў падбародкам Губмяну - як быць?
Камісар і махам рукі пацвердзіў, і словам падмацаваў:
– Выконвайце!
Выйшлі на двор. Моцна пахла маладым снегам. Дзяніс спусціўся з ганка і пайшоў, павалокся, а не пайшоў... Плошча скончылася. Ён азірнуўся. Нікога. Ніхто не цэліўся ў яго з нагана. Ніякага Ольскага ззаду не было. Дзяніс падбавіў кроку. Вуліца была даўжэзная. Людзі, якія зрэдку трапляліся, нават не пазіралі на яго. У іх хапала сваіх клопатаў.
Ён не разумеў, куды яны спяшаюцца. Навошта? Чаму вераб'і як ні ў чым не бывала сядзяць на кусце і чырыкаюць? Чаму неба такое ж самае, як заўсёды, і платы, і хаты, і сляды на снезе?.. Чаму Кецка памагае яму, так адкрыта рызыкуючы? Няўжо нешта яшчэ можа быць, акрамя жыцця і смерці?..
Адышоўшы далёка ад плошчы, Дзяніс спыніўся каля нечай студні. Захацелася піць, але на жураўлі не было вядра. Ён глянуў - у кулаку была заціснута Кецкава цыдулка. Скамечыў і кінуў яе пад плот, у снег, а тады пайшоў хутка, забыўшы і пра ваду, якой можна было ў хату пастукацца ды папрасіць.
Ніякіх запісак! Ніякіх атрадаў! Дамоў, на печ, да маткі-бацькі!..
Але ўжо праз хвілінку ён запаволіў крокі. Толькі цяпер да яго пачынала даходзіць, што няма ў яго ніякай дамоўкі, не зможа больш ён там паявіцца і не атрымаецца ні ў запечку пераседзець, ні ў куточку паміж хлявом і прыбіральняю схавацца... Што няма ў яго больш ні Лізы, ні дзядзькі Ладуся, ні цёткі Ёўгі, якая пракляла іхні род; няма больш ранейшага бацькі, а ёсць той, чужы сівы старац, да ўсяго безучасны, які стаяў перад нацэленымі на яго вінтоўкамі... Ды і самой вёскі, такой, як яна была, няма больш!