Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Дниеде пия алар ештее жо. Брі де естіледі. сіресе жау ордасында болып жатан оиа, дшпанына тез жетеді. Оан себеп: хан таыны бір лаы бар. Ол — алтыны.
Жоар ордасыны мытылары екіге блінгенін білайыр брын да естіген. Алдын болжай білетін тжірибелі Сыбан Раптан мен оны баласы алден Церен бар скерін жеті сала етіп, е алдымен аза жерін жаулап алу керек екенін жн крсе, ал жоар нояндарыны бір тобы скерді бетін Ертісті тменгі саласына брып, Сібірді алуды малдаан. Бл топ — осы Жоар хандыыны негізін салан Чорас руынан шыан Даян ханны рпатары — жас нояндар еді. Соны ішінде баанадан бері бір ауыз сз айтпай тнеріп отыран Сыбан Раптанны ортаншы лы Церен-Доржи да бар. Бларды жатса-трса
Сібірді жаулап алуды керектігін жас нояндарды лаына кімдерді ятынын білайыр алден Цереннен кем білмейді. Бл кезде орыс скеріні алдыы шебі Манчжурияны шекарасына жеткен-ді. Ол аз боландай, сонау Тыны мхитта да орыс кемелері жзе бастаан. Міне, сондытан да ытай міршілері жоар жолбарысыны тмсыын Сібір жаына арай брысы келген. Осы жолбарыс зіні болаттай ткір тістерімен Тыны мхита созылан атын патша олыны кре тамырын орып тсуін арман ететін.
«ытай — жер кіндігі боланда, жер шарыны шеттері де ытайа жатуа тиісті!» — бодыхандар. Олар Сібір ірін де осып алып, ала салма болды. «зірге бл араны жоар жолбарысы мекендей трсын, ал уаыты жеткен шата оны рі арай, кнбатыс жаа уып жіберіп, бар тайганы зіміз жайлаймыз», — деп ойлаан.
Ал алден Церен, кмейі анша ке боланмен, орыс жеріні тамаынан тпейтінін тсінетін. Сібірді жтамын деп аалып жатаннан грі, басы бірікпей жрген аза еліні ке байта даласын біртіндеп арамаына алып, лы Жоар мемлекетін руды тиімді санаан. Ондай мемлекет ру шін аза еліні те жартысын ырып тастап, алан жартысын баса елдерді жаулап алуа пайдаланба болан. «Бкіл лемді сілкіндірген» жирен саалды лы бабасы да дл осылай істеген…
Біра алден Церенні бл ойына Чорас руынан шыан жас нояндар кнгісі келмеді. Олар енді здеріне серік іздей бастады. Бндай бірен-саран серіктер аза слтандарыны арасынан табыла кетті. Соны бірі Бара еді. Ол жаында зіні кіші ызын осы Церен-Доржиа берген. Бны да білайыр білетін. Жне ол блікшіл Церен-Доржиды аза жеріне айдауа аттандырандай, алден Церенні дейі жібергендігінен де хабардар еді. аза даласында за уаыт жргендігін пайдаланып Церен-Доржи Орта жзді кей слтандарын зімен одатас етіп те лгірген. Ал жоар нояндарына еріп, аза слтандарыны Сібір алаларын шабуа шыуы аза еліне ажалмен те тсетін апат екенін ан білайыр енді екеуінен де сырын жасырмауа бел буды. йткені Бара пен Церен-Доржиды одаы — аза еліні Россия ол астына кіруіне арсы йымдастырылан ауіпті ода еді.
— Жасы, — деді, ия мртыны шын бір ширатып ойып білайыр, — азата маал бар ой «Сырыды айтпа досыа, досыны да з досы бар» деген. Брібір мен айтан сырды Бара слтан зіні досы Церен-Доржи мырзаа айтпай оймас, ашы сйлесейік.
Бара слтан езу тартты. Кенет ол «ашаннан бері мені зіе дос санайтын бола алды?» деп білайырдан срама болды да, сабыр сатап, зін-зі баса ойды.
— Жарайды, — деді сосын тксиген абаын сл жадыратып. — Теуіпкелді келе жатанын естідік. Ол неге келе жатыр екен? айсымызды теуіп кетпек? Мені ме, Абылай слтанды ма, білммбет ханды ма, ай асыды? лде Ор аласын салалы келе жатыр ма?..
— Ммкін…
— айдам, сен салдырма Ор аласы, брімізге бірдей азылан ора айналмаса нетсін…
білайыр ханны Россия патшалыыны ол астына кірумен атар, патша кіметі алдына ойан екі негізгі мселесі болатын. Бірі — Кіші жз еліне Еділ мен Жайы зендеріні аралыынан жайылым беру. Екіншісі Ор зеніні Жайыа ятын саасынан Ор аласын салу, білайырды ондаы ойы — ол астындаы орыс бекінісі арылы зіні билігін кшейту, бекіністегі скерді ба кндес слтандара арсы пайдаланып, стемдігін арттыра тсу; бкіл аза елін з дегеніне кндіру. Біра бл екі тілегіні екеуі де зір орындалмай тр. Бар мселе зірге екі жатан бірдей ааз жазылумен ана аятала берген. Тек бір мы жеті жз отыз тртінші жылы аза жеріні батыс жаын басаратын Орынбор экспедициясы рыланнан бері Ор зеніні тменгі саасына ала салуды мселесі айта озалан. Бара слтанны «лде Ор аласын салуа келе жатан шыар?» деуі осыдан еді. Хан жауабына шамданып алан слтан кекесін сраын жалай тсті.
— рине, Теуіпкелді ана жылыдай рметтеп, сырнай-кернейлетіп арсы алатын шыарсы?
— лбетте. Россия секілді дос елді елшісі тгіл, ас елімізді де елшісін ошаметтеп, трімізге шыарып отырмыз ой… — Хан Церен-Доржиа арап ойды.
— Біра саан келе жатан она ата-бабасыны дінін мытан шоынды ой?
— Сені де онаы жетісіп тран жо-ау, — деді білайыр Церен-Доржиды шршіт дініні адамы екенін ескертіп, — кейін жиеніді сндетке отырызарыда, бізді де тойа шаыратын шыарсы, Бара слтан?
Бара сп-ср боп кетті. Енді ол іштегі ашуын сырта шыарды.
— атын патшаны Теуіпкел арылы саан жіберген сыйлыы да, Теуіпкелге сені крсеткен салтанат рметі де таажайып болып еді ой. Біра одан не шыты? аза жерінде тнерген баяы ара блт — сол ара блт… Трт жаынан соан ызарлы срапыл — сол срапыл… Россия арамаына алды деп, Еділ бойын жайлаан алма мытылары малыа жайылым беріп отыр ма? Брыныдан да шігіп алды. Олара тыйым салан атын патша жо. Ал Ор бекінісі саан тек бізбен кресу шін ана керек.
— рине, сол шін керек!
Бара не дерін білмей тотап алды.
Слтанны айтып отыраны шынды еді. аза еліні Россия патшалыыны арамаында болуына крделі ебек істеп жрген Тевкелев осыдан бір жыл брын ана Сырты істер коллегиясына жолдаан хатында: «ырыз-айса жрты трізді алма пен башрт халытарыны да сана-сезімі тмен. Брі де таы жне тере ойламайтын елдер… Егерде лдеалай біреуі Россия патшалыына арсы бас ктерер болса, алан екеуін оан арсы пайдалану керек. Мндай жадайда біз айыпты емеспіз, бізді ят-арымыз ашан да болса таза алады» деген.
Россия патшалыы бл елдерге арсы зіні отарлау саясатыны бар дісін пайдалана білді. Соны ішінде атам заманнан келе жатан кне дісі «бір лтты бір лта айдап салып, бліп алып билеуді де» молынан олданан. Демек, отаршылы саясатыны осындай бір атал дістеріне арамай, бл лттарды болашаы тек Россияа осылуда ана алан еді. зге жолды брі, сіресе Жоар хандыымен одатасу трізді далбаса жолдар, аза елін млдем кйреу- ге апаратын…
— з билігі з олынан кеткен со, бізді орыс басара ма, жоар бас- ара ма, брібір емес пе? — деді Бара слтан айтадан срланып.
— онтайшы басып алан жеріні адамдарын тегіс ырып-жойып, тек лі жандарды ана басарысы келеді.
— Орыстар ше?
— Бгінге дейін орыс саудагерлері бізді жерімізге тек керуендерімен ана келіп жатыр.
— Соынан солдаттары келгенде не болма?..
— Оны уаытында крерміз. — білайыр таы Церен-Доржиа арады. — «орау асырдан грі арыстана жем болан жасы» деген мтел бар.
— Ендеше, ол арыстаны бізді неге орамайды?
— Істеп отыран астыымыз аз ба?
— андай астыымызды айтасы?
— аза жерінен Ташкент, Хиуа, Бхара арай аттанан орысты бір керуенін тонамай, сау ткіздік пе? Сйтіп отырып, орыс патшасына алай оран бол дей аламыз?..
білайыр ханны бл айтып отыраны да шынды еді. Бір мы жеті жз отыз екінші жылы, полковник Гарбер басаран жзге таяу жауынгер ораушысы бар, орысты Хиуа мен Бхара бара жатан сауда керуені Астрахань атырабында тоналан-ды. Орыс саудагерлерінен тек Гарберді зі мен бірнеше солдаты ана аман-есен тылан. ткен жылы, майор Миллер басаран, Орынбордан Ташкентке бара жатан дл осындай орыс керуені таы тоналды. Мндай жадайлар Ертіс, Есіл бойларында да жиі кездесе бастаан.