Отчаяние (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Таласып жріп, ыздан айрылып аландарына кінген екі батырды іштері удай ашыды. Екеуіні арасындаы жігіттік талас енді араздыа айналан. Сйтіп жргендерінде Жоар шабуылы басталды. Ел басына туан апат екі батырды арасындаы араздыты мыттырды. Жауларына бір майданда атар трып арсы шыпаанмен, екеуі ерліктері шін бірін-бірі сырттай сыйлайтын. Халы рметіне бленген ос батыр аыры білайыр ханны о олы мен сол олына айналан.

Ал Нрбике слуды алан білайыр дниедегі бар арманына жеткендей болды. Тек жанындай жасы крген сйікті тоалынан перзент крмеді. Біра хан оан опы жеген жо. Кербез тоал зіні нзік ылытарымен ханны кілін кншітіп, бабын таба білді.

білайыр бйбішелеріні йінде тнеп шыанда, ымыз орнына жылымшы айран ішкендей, Нрбикені асап тратын кйге жетті. Еріні жас тоалынан суымайтынына кздері жете бастаан ханны зге йелдері, Нрбикені аралай, сек те айтып крді. Біра хан сонда да тоалыны зіне деген махаббатына шек келтірмеді.

Нрбике жайында сек-ая кбейіп жрген бір жылы білайыр лдеалай жас тоалын ертіп Тркістандаы ожа Ахмет Яссауи мешітіне баран. Зулім, шекейлі мешітті салтанатты сарайларын аралап жріп, бір жабы есікті тсына келгенде, олар ар жаынан бір сйкімсіз арылдаан н естіді. ожа Ахмет Яссауи мешітінде брын да талай рет болан білайыра бл есік бзыла бастаан зулім сарайды есігі екені, ар жаындаы жексрын дауыстар сарай абырасыны лаан кірпіштеріні орнына я салан ара араны арылы екені млім болатын.

Біра улие мешітіні ішінде обалжып келе жатан Нрбике лгі дыбыстан секем алып, асындаы ерінен:

— Бл нені даусы? — деп сраан.

Кенет білайыра бір ойнаы ой келе алды.

— Бл доза старыны шуы, — деді ол шімірікпестен. — Егер мынау сарайа кірген йел мірінде еріні кзіне неше рет шп салса, сонша с шып келіп, басы-кзін шои бастайды… — Хан йеліне сынай араан. — Кіресі бе?

Нрбике сп-ср боп кетті де, бойын тез жинап алды. «Егер аспандаы алла-таалам жердегі мені істеген кнмді санап жрген болса, алай жазалаймын десе де з олында ой. Туекел, кірейін» деп ойлады ішінен. Сосын кйеуіні бетіне наздана арап.

— Мені кнсіз екенімді білмейтін бе едііз, хан ием? Онда ашыыз есікті. Брін кзіізбен кріп, кілііз орнысын…

уанып кеткен білайыр есікті аштырмаан. «Кнлі болса, кіруге орар еді, адал екен» деген ол. Жас тоалын те жасы кретін хан зін-зі алдап, йеліні кнсіз екеніне сенгісі келген. Біра бгінгі Нрбикені Бараа аудар- ан кзарасынан хан бір смдыты аарып аландай еді, йтсе де сыр бермеді.

ыз болып кзге тскелі зін елемеген еркекті бірінші рет кріп, Нрбике а боз йде ызаланып транда, хан онатарын бастап ішке кірді. Нрбике жайнап сала берді. Блар жас лынны балбырап піскен, уыздай дмді етін жеп, балдан ттті сары ымызды рааттана сіміріп, ит жгіртіп, с салу жайын гіме етіп, бие сауымындай мезгіл отырды. Содан кейін айтадан хан сарайына келді. Тек хан Ордасыны есігін аша бергенде, Бара слтан она йде шашасыны мыт аланы есіне тсіп кейін айтты да кп замай айта оралды. Баса адам бдан ештее аармаанмен, білайыр ас жауы Бараты езуіндегі болмашы ана клкіден оны олжасы тек «мыт алан» шаша емес екенін ты.

Хан трдегі орнына отыраннан кейін, байсалды нмен сзін бастап кетті.

— Россия арамаына кіреміз дегеннен бері мені асым кбеюде, — деді ол. — ай халыа болса да баса жрта баынышты болу те иын. Біра бізді жадайымызда баса жол жо. Жоарды жесе, ар жаында ытай бар. ытай бодыханына баыну — тілінен де, дінінен де бірдей айрылу деген сз. Ал Россия оан араанда діл де, адал да жрт. Жеріміз де, тадырымыз да бір. — Кенет ол даусын ктере сйледі. — Жо, не десеіздер де Россияа осылу — бізге алан жалыз жол!

Кндікке ндемей отыран Церен-Доржи кенет шік ете алды. Алпамсадай денесі мен тнжыраан тріне арамай, ні анден итті даусындай жіішке, ащы екен. Аузынан кбік ата, сйлеп оя берді.

— Тасыр хан, аза еліне Россияа осылудан бтен жол жо дегені бекер, — деді ол астындаы атлас крпе жамбасына батып отырандай, озалатап. — Батыр адамны брін зімізге осып аламыз. Сені де! Сені де! атын патшасын ат йрыына байлап лтіреміз! Сосын орыс жерінен де асып, рі арай барамыз! Ары бабаларымыз жеткен жерге біз де жетеміз! Одан да рі кетеміз! Жолымыздаы ала біткенні брін иратып жоар мен аза малына жайылым етеміз. Адам біткенні брін ойдай кгендейміз! Саан бдан арты андай жол керек?

Бгенбай батырды Церен-Доржиа жеркене араанын кзіні иыымен шалып алан білайыр:

— Сонда аза жерін айтесідер, рметті ноян? — деді ананы бар ойын білгісі келіп, — азірді зінде жерімізді те жартысынан айрылды… Ол жерді бізге кім айтарып береді?

— Шын батырларды зімізге осып аламыз дедім ой, — деді Церен-Доржи айтадан шікілдеп, — олара жер береміз. Ал ара халыа жер неге керек? лсін! ырылсын!

— Жарайды, сені айтаныдай-а болсын, — деді білайыр. — Біра зі орыс зебіректеріні алай атылатынын крді бе?

— Кргем жо. Кргім де келмейді.

— Жерін тартып алмашы болып жатаныда, орыстар сені «кргім келмейді» дегеніе кнер ме екен?

— Мен одан орыпаймын, — деді Церен-Доржи, — маан бодыхан ондай зебіректі мыын береді.

ызба анды Жоар нояны, ашу стінде бл сзді алай айтып аланын зі де білмеді.

Церен-Доржиа енді Бара та тнжырай арады. Найман тайпасы жоарлармен кршілес отырандытан, бл екі елді арасында рыс-керіс асырлар бойы тынбай келген. Жоарды жеіл-желпі шабуылдарына Найманны батыр лдары рашан да тойтарыс бере алан. Сйтсе де, кп жылдан бері атар кшісіп жргендіктен, бл екі жрт кейде ыз беріп, ыз алысып та жататын. сіресе, мндайда жоарлытар азаты тре тымынан шыан адамдармен жаындасуа мар келетін. Біра Наймандар аза еліне жоарлар тиіссе боланы, далыын да, кршілігін де мытып, олына найзасын алып шыа келетін. Найманны бкіл аза еліне йгілі осындай батырыны бірі аракерей абанбай еді. Бара ызын Церен-Доржиа бергеніне абанбай батыр атты ашулы дегенді де слтан естіген-ді. Сол себеп болды ма, лде ытай бодыхандарыны мгі астыы есіне тсті ме, ол Церен-Доржиа:

— Маан шршітті жрдемін айтпа, — деді кейіп, — шршітті зебіректерінен грі бізге орыс зебірегі жеілдеу тиер… — сосын ол білайыра брылды. — Сонда не істейміз? Жерімізге орыстарды ала салуына кніп отыра береміз бе?

— Россияа баыну — ала салдыру ана емес. Бл лкен саясат, — деді білайыр, — жаында ана маан Аралбай мен Оразкелді асаалдар келіп: «атын патшаа тініп, лы жзді де Россия ол астына алдыр» деп кетті. Ал, Жайы пен Ор зеніні тйіскен жеріне ала салуды сраан менмін. Бл ала жеке маан ана емес, брімізге керек… Тбі, аза елі толып жатан аыматарды олында блшектеніп жргенше, бір аылдыны олында ттас отыр- аны жн емес пе… Мнымды кім теріс дейді?..

— Мндай аморлы лкен Орда ханы білммбетті ісі емес пе? — деді Бара тнжырап.

білайыр тура жауап беруден жалтарды…

— Мен ш жзді басын біріктіргім келеді. Сонда ана зге жрт бізбен санасады, — деді сзін сабатап. — Жаа Бгенбай батырды сзін естідідер ой. Жртты кбі осылай ойлайды.

Жерге арап отыран Церен-Доржи басын ктеріп алды.

— «Кірпікшешен ініне кіргенше ана дос» деген бізді жоарда маал бар, — деді ол, — ініне кіріп аланнан кейін инелерін са бастайды. Тбінде, алап алан досынан ашып тыла алмай жрме.