Отчаяние (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Осы дабайды білайыр Ор аласына келе жатан білммбетті алдынан шыаран. Кшігінен асыраан итіндей хатшысына екі-ш кн білммбетті асында болып, бар сырын біліп келуді тапсыран.

білайыр кешеден сол дабайды тыпырши ктуде еді. Белестен салт аттылар крінісімен, сабыры алмай, рі-бері жре бастады.

дабай атынан тсіп, ханны асына жаяулап келді.

— Армысыз, хан ием?

— Барсы ба, жарыным? андай хабар келді?

Кенет ханны кзі дабайды беліндегі жарыраан кміс белбеуге тсті. Кісесі де, кішкентай анжарлы ынабы да сом кмістен соылан. тте не керек, бл кміс белбеу нені тлеуі боланын білер ме еді. Ханны зіне сезіктене араанын бірден ан хатшы, титтей де абыржымай бейам тр.

Хан кдігі тез тарады. Жаната тапсырылан пиядан

хатшым хабардар болып алан жо па екен деген срау оны ойына кірмеген. «Хатшыма мынадай бір аралы белбеу тартаны, — білммбет ханны менімен тіл табыс- ысы келгені ой» деп жасылыа жорыды.

— Айта бер, не естіп, не крді?

— Естігенім де, кргенім де аз. Тек бар тсінгенім, орыс патшасымен араздасар білммбет те, Абылай да жо… Ал Жоар онтайшысымен келіссз жргізулері жай улы трізді..

дабай крген-білгенін тгел айтты. Кенет білайыр лденені ойлана алды.

— астарында аылгйі Бар жырау бар ма екен?

— Жо… Кргем жо.

— Сонда алай боланы?… Бар жырау ел кзі ой. Келмеуіне араанда жрты хандарыны ойын натпааны ма?

— Білмедім. Губернатор жырауды шаырмаан шыар…

Енді олар Ордаа арай аядады.

ш кн ткен со білайыр асына Кіші жзді ырытан аса асаалдары мен батыр, билерін ертіп Ор аласына жріп кетті.

… Бір мы жеті жз ыры екінші жылы жиырмасыншы август кні Неплюев Ор бекінісіне таяу Тасткел деген жерде аза хандарымен кездесуге шатырларын тіккізді. Бдан ш кн брын жеткен білайыр Орынбор губернаторы кееске тек ана білммбет пен Абылай, Баратарды шаырып оймаанын білді. Жоар елшілері Кошка мен Бурун, оларды серіктері — араалпа батырлары Момор мен шаты да губернатор шаыруымен келгенін естіді. Екі кннен кейін Неплюевті бйрыы бойынша, білайырды екі лы Ералы мен Нралы да здеріне арнап тігілген йге келіп тсті.

Шаырылан онатарды санына араанда бл кееске орыс кімдері лкен маыз беретіні аныталды. Оан Кіші жз ханыны кзі кп кешікпей жетті де.

Неплюев жпар аыан жанаргл, азоты аралас алы шпті Тасткелді талды ойпатына елуге таяу а боз й тіккізген. зімен бірге келген екі эскадрон атты, бір батальон жаяу скеріне арнап жиырма шаты шатыр трызан. Аттарыны ер-тоымдары да, солдаттарыны киген киімдері де судай жаа. Брі мздай боп кк темірлі ару-жара асынан. ылыштарыны сары жез саптары мен мылтытарыны жалааш штары кн сулесімен жар-жр ойнайды. онатарына Россия патшасыны айбарлы кшін крсеткісі келген болу керек, Неплюев лагерь сыртына алты зебірек ойызды.

онатарды брі жиналанмен, жиырмасында келуге тиіс Орта жзді ханы мен слтандары августы жиырма екісіне дейін келмеді. «Блар неге кешігіп жатыр?» деп алдарынан жіберген кісісі: «Тасткелге жарты кндік жердегі ияты сайына осыдан ш кн брын білммбет хан осын тіккен екен, тнде кеес рып, таерте кейін айтып кетіпті» деген хабар келді. «андай себеппен айтты екен? Ешкім ештее демей ме?» деп сраан Неплюевке, жіберген кісісі: «Жо себебін айтпапты. Сол араны бір байынан срап кріп едім, ол: Орта жз ханыны алдынан білайырды тілмашы шыанын, сол тілмаш еліне кеткен кніні ертеіне білммбетті де кейін шегінгенін айтты. Сір, сол тілмаштан сізді Жоар елшісін де шаыраныызды естіген болуы керек. білммбет зі Жоар онтайшысымен келісім сз жргізіп жргендіктен, сізбен ол ел елшілеріні кзінше сйлескісі келмеген шыар» деген жорамал айтты. Неплюев жирен мртын сипап, тксиген ткті абаын арс жауып сл ойланып алды. «Бл сзді исыны бар. Жоар елшісіні келгенін естісе, білммбет атыны басын кейін бруы ажап емес. Жоар скері бан жаын тр ой. Біра оны алай естиді? Осындай жадай болмас шін Жоар елшісіні келетінін мен білайыра да білдірген жо едім ой… Жо, мнда баса гп бар».

Дереу ол дабайды шаыртты. Кіші жз ханыны хатшысы, Неплюевті одыра-одыра аттауынан, жирен мртыны едірейіп, кк кзіні шыныдай боп мызымай алуынан губернаторды ашулы екенін айтпай тсінді.

— Сау-саламатсыз ба, марабатлы губернатор мырза, — деді дабай тілі сл крмеліп. — Сіз шаырып жатыр деген со…

Губернатор хатшыны амандасуына жауап та айыран жо.

— білммбетті алдынан білайыр сені неге жіберді? — деп срады ызарлы нмен.

ккі тілмаш гіме Орта жз ханыны кееске келе жатып кейін айтаны жайында екенін сезе ойды. білммбет бгін болмаса ерте келе алса, зіні не шін кейін айтанын тсіндіреді. Сонда хан алдында да, губернатор алдында да тілмашты ара бет ісі шкереленеді. білайырдан грі, оан зіні шын ожасы Неплюевті ашуланбааны керек.

— білайыр хан мені білммбетті алдынан жібергені рас, — деді ол басын иіп. — Сізге жеткізуге ыайлы жадай бола оймады.

— андай тапсырмамен?

— білммбетті Жоар онтайшысымен келісім сз жргізіп жргенін Орынбор губернаторы біледі. Егер бл жолы Россия жаында екенін длелдеу шін бір баласын аманата алдырмаса, сол баласын Орынбора келгенше Орта жзді ханын еліне айтармайды деді. Соны білммбетке жеткізуге жіберді.

Неплюев дабайды сзіне сенді. Ол жерге бір ткіріп, йді ішін кезіп жр. «Маан Россия жаында Орта жзді болуы шін, білммбетті бір баласын аманата ала трыыз деп аыл йреткен білайырды зі емес пе еді. Кіші жз ханыны бл пияны білммбетке жеткізуіні андай себебі бар? лде блені маан жапаны — білммбеттен орыаны ма? Жо, бл арада баса сыр бар… білммбет пен мені арама от салысы келеді. Орта жз ханыны маан арсы екенін сездіріп, зі мені алдымда да жасы крінбек. Россия патшалыы тек зін ана олдасын дейді-ау шамасы. Б да айла. Біра Орта жз бен Россияны арасыны алшатай бергенінен оан андай пайда тседі? лде Орта жзді де зі арылы баындырсын дей ме? Солай трізді. Демек, білайырды бір сыры ашылды ой… Бл ойыны немен бітер екен? Білмеген адам боп жре трайын».

— дабай мырза, — деді бір заматта. — Сізді а патшаа адал ебек еткііз келетінін мен жасы білемін. Біра сіз лі біз риза боларлы ызмет крсеткен жосыз…

— Губернатор мырза, мен естігенімні брін жеткізіп жрмін ой.

Неплюев абаын сл тйді.

— Ойлаыз, айтылмааны да бар шыар.

дабай кідірместен жауап берді.

— Білерім сол, алдыызда ран стап ант беруге бармын…

— ран стап ант беруді ны анша екенін сіз екеуміз де білеміз ой, — деді кекетіп клген губернатор. — Ал білайырды алмаа бермек арындасы жайында не естіді?

— Тсіне алмадым, тасыр.

— Кіші жзді ханы бір арындасын алден Церенге бермек крінеді ой.

— Естімеген гімем.

дабай шынын айтан. білайыр Орынбор губернаторына Жайыты ары бетінен жайылым бермеді деп ренжігенінде, Хиуаа жргелі тран Нралыа «Хиуа ханы арылы алден Церен жаына арма салып кр. білммбеттен грі бізге жн арайтын ммкіншілік тумас па екен… Мндай жадай туа алса арындасым арашашты беруге бармын… рине, орыс патшасы рсат етсе…» деген. Нралы бл гімені аятай алмаан… Надир шахты Хиуа хандыын басарып отыран адамына бл тінішті жеткізуді орнына, Нралы астасып айтан. Біра оны есесіне Неплюевке жеткізген. Орынбор губернаторыны оспатап срап отыраны осы жйт. дабайды бл хабардан ада екеніне сенген Неплюев:

— білайырды Жоар онтайшысына арындасы арашашты берсем бе деген ойы бар ма, жо па, соны біл, — деп тапсырды да оя берді.

Неплюев шатырында боланын білген со дабайды енді білайыр шаырды:

— Не срады? — деді ол хатшысынан.

дабай болан гімені жасыран жо, брін айтып салды.

— Жоар ханымен сізді жаындаспашы. алден Церенге арындасы арашашты бермек ойы бар крінеді дейді… Соны аныын білуді бйырды.

білайыр тнжырай алды. дабайды Орынбор губернаторыны тышысы екенін хан білетін. Біра ол білайыра Неплюев не сраса да айтып беремін деп удесін берген. Оан анша сенгенмен де кейбір пия сырын жасырып алуа тырысатын. Одан тіпті оратын да. Хатшысын біржолата уып жіберуге, Неплюевті зіне андай апан рып жргенін дабайсыз таы біле алмайды. Біра Неплюев білайырды сырын кім арылы білді? Бл пия ойын тек баласы Нралыа ана айтан жо па еді? Сонда алай боланы? Неплюев, рине, хан сырын Нралыдан естіді. лде Нралы баса біреуге айтып, губернатор содан естуі де ммкін ой… Япырмай, солай болай да!