Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
— Жолы болды ма, батырым? — деді хан.
Тайман батыр тмен арады.
— Сті тспеді, хан ием.
— алайша?
— Біз Церен-Доржиды тобына жеткен кезде, Бара слтан сіз айтандай, оларды арасында жо екен. Аттылы жаумен белес арасында кездесуді ауіп кріп, ара крсетпей анды жартаса дейін еріп отырды. анды жартаса жеткен кезде олар аттарынан тсті. Кліктерін ота ойып, бастарына оржындарын жастанып, кздері йыа кетті-ау деген кезде, біз де тидік. йылы-ояу сасалатаан жігіттерін бірден сойыла жыты. Біра Церен-Доржи атына мініп лгіріп алды. Талаы тскір бден рыса йренген бе, бізді дбіріміз шыысыменен арырай кісінеп иесіне жетіп келді. Ат стідегі Церен-Доржи осал жау болмай шыты. Маына таяан екі-ш жігітімді айбалтасымен рып латты. Тн араы боп, зім оан дл кездесе алмадым. Енді олыма тсті бе деп, бес-алты жігітіммен оршай бергенімде, Бараты «Аруа! Аруа!» деген айбарлы даусы естілді. Жігіттерім тым-тыраай аша жнелді.
— зі ше?
— зім де шегінуге мжбр болдым. Баратан орыпаанмен де, тре тымы ой, арсы сойыл ктеруді жн таппадым. зге ауым алай креді, ол лі ашы жау болып шыан жо ой?
— Дрыс еткенсі:
— зім де солай болжадым.
білайыр бдан рі азбаламады.
— герген ліктеріді крмедім. Сойыла жыыландары айда?
— Крші ауылда.
— Жн еткенсі. Орда маайы онсыз да ара тнек.
білайыр теріс брылып, ауыл сыртындаы белеске арай жре берді. Соынан нкерлері емес, асыр алатын, хан жалыз жргенде жанына кісі жолатпайтын, кшігінен асыраан асыр андас ара ылшы, тайшадай арлан тбеті ерді.
Баса сз айтпай, зерлі шапанын иыына бос салып жалыз кетіп бара жат- ан білайырды соынан Тайман тнере арап трды да, жанына келген серіктеріне:
— аза болан жігіттерді йлеріне хабар берідер, — деп бйырды да, Бгенбай батыра арнап тігілген йге арай беттеді.
Аыза желге мадайын сйгізе білайыр хан жападан-жалыз келе жатыр. Кзі алыстаы ккжиекте. Жан дниесі астан-кестен болып, ара торы жзіне ыза теуіп, срланып кеткен. Церен-Доржиды лтіріп, оны Бараа жаба алмааны жанына атты батып келеді. Брыныдай емес, Барапен екеуіні арасындаы болмашы кпір біржолата лаан. алден Церен де бан деген аыры сеніммен енді мгі оштасады. Жоар онтайшысы білайыр ханды ртпай, Кіші жз жеріне шабуылын тотатпайды. Бны брін білайыр ап-аны сезінді. Аыл-ойын жайлаан срапыл ашу, шпенділік тла бойын рттей кйдіріп кетіп барады. сіресе, Нрбикеге ызалы. Кеше Баратар кеткеннен кейін, кеес рып отыранда ауызы блмеде шолпыны сылдыры шыандай болып еді. Енді міне… сол ауыз йде жрген Нрбике екен. Оны не айтанын з лаымен естімесе де, Бараты асыа жріп кетуінен брі де белгілі болды. Нрбике слтана шаын ана жайып оймаан, жбайыны пиясын да ашан. андай опасыз!
Енді оны бір ст кініш биледі. Тнде ашу ысып тран шата хан бес лыты тоалын жендеттеріне лтіртпек те болан, біра анды жолдан бас тартып еді. Он жыл бойы балдан ттті лззат сыйлаан ылыты йелін з олынан лтіруге имаан. Опасыздыы шін мгі тала етіп, еліне айтуа бйры берген. Сол кілшектігіні зардабынан енді, міне «ап!» «ап!» деп тістене а рады.
Жо, білайыр кілшек жан емес. Кіші жзді таына отыран жиырма жылды ішінде досына да, асына да кілшектік істеп крген жо. Мны тамырында да лы бабасы Шыыс ханны аны бар-ды. Рас, білайыр Жнібек рпаыны кіші тармаына жатады.
Жнібекті тоыз баласыны ішінде бір анадан сна пен Ждік туан. Ждікті балалары жеті атасынан хан болып келген. Ал снатан тараан Блаай яннан оны баласы Айшуа, Айшуатан туан Нырыш, Нырышты баласы з кесі Аджаа (Абдоллаа) дейін, бірде-бір хан болып крген жо. Ба пен дарын жеті атадан кейін бір онады деген азата ауесет бар, ммкін содан болар, Жнібекті жетінші буыны зі хан болды. Онда да тек Кіші жзге ана. Рас, лкен Ордадан б да дметкен. тте не керек, ба кндес туыстары масатына жеткізбеді. Ал Кіші жз жеке отау тігіп, білайырды зіне хан сайласа, о да сонау Їш жзді ара шаыраы — лкен Орда хандыы болжырап нашарлап кеткенні нтижесі! Ал ел басына кн туып, Жоарды алы скері аптаанда, аза жртын біріктіріп жауына арсы труды басарса, онысы зіні ерлігіні, крегендігіні арасы. білайырды бл асиеттері жрт алдында абыройын асырды, кейде исі аза еліні ксемі дрежесіне дейін ктерді. Орта жзді кейбір ру басшысы, Жнібек секілді батыры бны соынан ерді, арындасын алып, жекжат болды. Соларды демеуімен білайыр зін кейде бар азаты жотаушысы ретінде сезінді. рине, кпшілікті ккейкесті арманы — тынышты. білайыр халыты сол тілегін пайдалана білді. лы Россияа бізді арамаыыза алыыз деп е бірінші боп хат жазды. зге хандардан грі білайыр ытай, Жоар бодыхандарыны аза елін млдем ртуа бел байлаанын жасы тсінді. білайырды ылыы лгі боп, Смеке хан да орыс патшалыыны ол астына кіруді талап етті.
Ал жоар дауылыны арыны сл басылып, аза елі кей жерде олара ттеп беріп, крі Смекені орнына Орта жзде білммбет, Абылай, Бара, азыбек секілді ел басара алатын адамдар шыа бастап еді, ел билеп отыран «игі жасылар» екі блінуге айналды. Россия патшалыыны олтыына кіріп алып, білайыр брімізге стем болмашы деп орыандар да табылды. Олар енді білайырды саясатын теріс кріп, кешегі жауы жоарлытармен келісімге келуге де бар екенін жасырмады. Соны бірі Бара слтан, Ал білммбет пен Абылай…
білайыр беті ауан жаа жріп келеді. Тек лаын айшылап ара ылшы крі тбеті ана соынан алмайды. Расымен білммбет, Абылай, Бара жоарларды жалан длелдеріне сеніп, кешегі тгілген аайын-туысты анын кешпек пе? Жоарларды айтуы бойынша, азатарды жерін, малын тартып алу шін таламаан крінеді. ытай бодыхандары апата шыратып жатан кезінде, Жоар елін аза батырлары немі шауып, бден зыырдандарына жеткен-мыс. «Атабан шбырындыда» Жоарларды аза еліне істеген иянаты, крі-жасына арамай ырып, ен даласын ана бояаны соны ызасы-мыс. Айыпты аза елінен алан кегі-мыс. Расында солай ма еді? Жо, бекер сз! Ол кездерде ытай мен Жоар арасы андай болса, аза пен жоар, ытай мен аза арасы да сондай еді ой. Быыан, сіп келе жатан малына жайылым іздеген жоарлар бос жатпаан-ды. Ертістен бері арай, таудан лаан орым талай рет жки аптаан. Бкіл тарихында аза жауынгерлері Жоарды жерін тартып аламын деп, Ертістен асып соыс ашан емес. Рас, зі келген жаумен сан айасан, рашан да жеіп, кейін шегіндіріп отыран. Осыны брін білммбет, Абылай, Баратар білмей ме? Білсе керек-ті. Онда жоарлытармен алай бітімге келіп, олтытаса алма? лде айла ма? Мені орыс патшалыыны ол астына кіріп кшейіп кеткенімнен ауіптеніп, біз Жоар жаындамыз деп, маан халыты арсы ойма па? Олай болса здері де орыс патшалыына баынуа бармыз деп, менімен жарысып неге бірнеше рет уде берді? Бл андай ойын? рине, Бараты стаан жолы ежелден баса. Ал сонда Орта жзді ханы мен баса слтандарынікі не? Жоар мен орысты тірік бірін апа, бірін жезде еткен боп, здеріне дрыс аратып, аза еліне тек з бастарыны стемдігін жргізбек пе? рине, содан барып жрт Орта жз слтандары бізді жоымызды жотайды екен деп рі арай ауып бара жатаны ха. Ал Бара секілді слтандары мені тіпті орыс патшалыына ел-жртын сатан адам ып крсетпек. Тбі елімізді де, келешек рпатарды да кзі жетер, бгінгі рекетімді атар; бізге алан жалыз жол — ол Россияны ол астына ену. Бгін кшті болып крінгенмен, бар тірлігі р мал сіру, зінен лсіз елді шабу болан Жоар тайпасы да кні ерте не ытайа, не Россияа баынады. Кні ерте бізге туан кн олара да туады. йткені, лы мемлекетке лайы айнар блаы, кзі тайыз. нері, білімі, шыарып жатан орасыны, темірі, егіп жатан егіні, сіп жатан бау-башасы, салынып жатан аласы, бекінісі жо ел за мір срген емес. Бір атты боранда бар малынан айрылып алатын, еліні шетіне жау келсе р сойылы мен отты жрегін ала шабатын біз секілді ел жан-жаынан алы жау аптап транда, з алдына жеке жрт болып тру айда?! Тра алмайды. Осыны неге тсінбейді олар? Жо, біз айтсек те Россия мемлекетіні олтыыны астына кіруіміз керек. Бл аза еліне бірден-бір келешегі бар жол.
білайыр сл кідіріп трып алды. Оны срылт кзі тнжырап кетті. «Мені Ор аласын салдырмасы» деп айыптайды. Ор аласын салдырсам, аза елін Россияа баындыру шін салдырам. Оны жасырып отырмын ба? Егер сзіме кнбесе, айтанымды кшпен істетем. Кшпен баындырам! з халыма зім осылай зорлы крсетуім, біле білсе сол халыты зі шін емес пе? Бгінгі ісіме, ерте болаша рпа алыс айтады! Ал осы арманым шін, жолымда кім арсы трса аяымны астына сап таптаймын! Сол шін маан аза жеріне салынар Ор бекінісі керек! Ол бекіністе мздай ару-жараты, аузы ткті кп солдат болуа тиісті! рине, астарым «осыны брін білайыр з басы шін істейді, орыс патшасыны кшімен брімізге хан болысы келеді!» дейді. Сздерінде шынды бар, рас мен орыс патшасына сйенген хан болым келеді. Кшті хан болым келеді. Бір жаынан, надан ел-жртым, сені амыды ойлайтын хан болым келеді. Халым, саан адал екенімді кешегі ырын рыстарда крген жосы ба? з басымны амын ойлап ай жерде бып аланым бар? Алдаы уаыттарда да бып алмаспын! Оан ар-ятым ку!
білайыр кілт тотады. Кптен бері жрек тбінде жатан бір ауыр ой кеудесіне кенет шаншудай адала алды. «Ал егер мені мітім аталмаса ше? Сонау салыналы жатан Ор аласы, Бара слтан айтандай, зіміз лайтын ора айналса, ел-жрта не деймін? Жо, олай болуы ммкін емес, егер а патша мені тек халымны мкір-нкірі етіп пайдаланба болса, онда… Онда… Мен де алысып лем! Осылай етуді р з басым ана емес, мына райсысы р тайпа елді басаруа жарап алан л-ыздарыма да сиет етіп тапсырып кетем!
… білайыр ханды баалай білмеген кейбір орыс пен аза тарихшылары оны ара басыны амы шін жртын сатан, ба кндес жауларын табаныны астына саламын деп аза елін Россия патшалыына баындыру саясатын олдаан дейді. Сол бір илы кезеде білайырды тпкі ойы солай-а делік… Біра болаша тарих, стаан жолыны дрыс екенін айындады. аза еліні Россияа баынуыны ажеттігі білайырды з басыны амынан крі, леуметтік асиетін жоары сатыа ойды. білайыр стаан саясаты шін еш уаытта крестен бып алан емес. Оан ку ан майданда немі алы шепте болуы, ауіп-атерді кезедерде з басын орап тыылып алмауы. стаан жолы шін з басы тгіл, туан балаларыны ешайсысын аямай кезек-кезек аманат ретінде патша ол астына беруі. Демек, бны брі Россияны ол астына кіру керек екеніне оны шын жрегімен берілгендігін крсетеді.
білайыр анша атыгез боланмен балаларыны орыс аласына аманат боп барып, тлім-трбие, нер-білім алуын уаттаан. рине орыс трелеріні арасында ол зіне деген астарыны да кп екенін білді. Олар йел патшаа бны екі жзді деп хат та жазды. Келешек лкен масаты шін бл оан да шыдап баан.
білайырды трт зады, ш засыз йелінен он бестен астам л, ызы болан. Ханны кзі тірісінде бйбішесі Бопайдан туан Нралы, Ералы, діл, Айшуа, ожахмет жне алма йелінен туан Шыыс, аратай слтандар зіменен зегілес жауа шауып, Орда ісіне кіріскен. білайыр бларын орыс бекіністеріне аманат етіп алдыру былай трсын, оларды е ауіпті жорытар- а, тартыс-таластара жіберіп отыран. Ханны сайды тасындай, кіле «сен тр, мен атайын» осы жеті лы кп жадайда зіне сйеніш, серік болан…
білайыр за жрді. Ол ауылдан жептуір алыстап кеткенін ааран жо. Оны ойы енді бастаан істеріні аншалыты иындыа тсетініне ауды.
Ханны Россия патшасы Анна Иоанновнаа жазан хаты бойынша Тевкелев бір мы жеті жз отыз бірінші жылы Кіші жз Ордасына келген шаында андай иындыа шырамады? Жыл ткенде еліне зер айтан жо па? білайырды Россия патшасына басшыларымен тегіс аылдаспай, бкіл халы атынан хат жазанын соынан білген Кіші жз бен Орта жзді шонжарлары не істемеді! Тевкелевті еліне айтартпай андай орлы крсетпеді! «Бл аза жеріне тышылыпен келген, бізді кшімізді біліп алып келесі жылы соыс ашпа» деп, оны лтірмек те болан. Дл осы кезде башрт батырлары Торай бойындаы аза ауылдарыны малын шауып, лі Россияа баынуды байыбына жете тсінбеген халыты наразылыын брынысынан да ршіте тсті. рине, Быбай батыр мен оны кйеу баласы Есет батыр кіріспегенде, о жолы Тевкелев те, оан еріп келген адамдарды бірде-бірі тірі айтпаан болар еді. Рас, осы жолы Россиямен жаындасу жнінде кп іс істелді. Бхара мен Хиуа хандарына укілдер жіберілді. араалпа еліні ханы айыппен сз жргізіліп, оны Россия ол астына кіргісі келетіні аныталды. білайыр менімен аылдаспай атын патшаа хат жазды деп кпелеп алан Орта жзді ханы Смеке де хат жолдап, Тевкелевпен кездеспек болды. Біра Ара жеріне арай осы кезде Жоар онтайшысы скеріні бет алан аупімен байланысты бл кездесу болмай алды. Демек, з басына тнген ажала арамай Тевкелев бл жолы да аза елі мен Россияны жаындастыру жолында кп шаруа істеп кетті. Ол білайыр, білммбет, Смеке, Абылай, лы жзді ханы Жолбарыс пен араалпа билеушісі айыпты Россия ол астына кіруге бар екенін біліп айтты.