Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
білайыр ойлана тсті. Ол бірде кілденіп отырып бйбішесі, аылды Бапайдан: «Мен лсем, ай лым хан болуа лайы» деп срааны бар. Сонда Бапай трып: «Айшуаты ойса — ат стінен трып сиерсі; Ералыны ойса — жауыа кнде тиерсі, Нралыны ойса — мауыты шапан киерсі», деп жауап берген. Расында, осы Бапайды сзі дрыс-ау… Біра Нралы сол таты кеден зі тартып алма па, алай?»
Кіші жзді ханы боп отыру шін азір ерліктен грі ептілік, аылдан грі айла керек. Бны білайыр жасы біледі. Сондытан ол Нралыны кінлауды орнына зіні айлакерлігін крсетпек болды. Неплюевке алден Церен туралы ойын зі айтады. Ал Неплюевті бл сырды Нралы арылы біліп аланын сездірмес шін, Орынбор губернаторына брыны тініші зі лгеннен кейін Кіші жз таына Нралыны
Сйтіп дабайа Орынбор губернаторы Кіші жз бен Орта жзді арасындаы пия сырды брі айын болды. шеуі де дабайдан сезіктенсе де, брі де оан з пиясын ашты.
«Сенсе — жарылайды, сезіктенсе — орады» кптен бері ызыып жрген, ызыл етін сырта теуіп, отаудай боп жараан кк жораны білайыр оан сыйа тартты.
— Астындаы атыны аяына ан тскен екен, ертенен бастап ана кк жораны мін, — деді хан.
Кілі ктеріліп, лпырып кеткен дабай «бл сыйлы не шін?» деп сраан жо. «Баана Неплюев шатырыны алдында судай жаа ызыл сафьян былары ер-тоым жатыр еді. Шіркін-ай, ккжораа андай жарасар еді!» деді ішінен.
Орта жз ханы мен слтандарыны келмей кеткеніне іштей атты ренжісе де, Нелюев сыр бермей, ертеіне яни августы жиырма ші кні білайыра арналан лкен онаасы берді. Бан Тасткел ойнауына жиналан онатарды брі шаырылды.
Неплюев айдалаа зын-зын столдар ойызып дастаранын соны стіне жайды. Россия байлыын крсеткісі келгендей, столдарды азаты таба-таба семіз еттері мен уылжыан сары ымызына, орысты сан трлі таамына лы толтырды. Бнда шоша етінен басаны брі бар: с еті, балы еті, жеміс, тздаан капуста, помидор, ияр, е аяы абыымен бірге пісірілген картоп та ойылды. Мойындары зынды-ысалы бтелкелерге йылан орысты а араы, бенедиктин, ликер, таы баса шетелді трлі шараптары самсап тр.
онатары аса отырмастан брын Неплюев таы бір керемет крсетті. Бір батальон солдатын ортадаы алаа шыартып, жаяу скер соысыны неше алуан тсілін ойнатты. Шабуыл, шегіну, олма-ол рыс, мылтыты сйір шымен жауын тйреу. Одан кейін екі эскадрон салт атты драгундар онатарды атты скер рысыны ыран-ырлы трлерімен таныстырды. Орыс скеріні неше алуан ат ойнату, тал шабу, ордан секірту трізді нерлерін брын жаын жерден крмеген азаты асаал, би, слтан, батырларыны естері шыты. «Ой, пле!», «Жігітім-а екен!», «Па, шіркін, мына кертбел алай ойастайды!» деген ошемет дауыстар бкіл зен бойын алып кетті. Кріп отырандары скер ойынынан грі соыса саырап, «Орынбор губернаторы осы араа бізді неге жинап алды екен» деп, Неплюева кдікпен арап отыран кейбір аау байлар ойын біткенше, «Ей, алла таала, зі сата!», «дай-ай, бекер-а келген екенмін!» — деп, ішінен иманын айтып, дайына жалбарынумен болды.
Бл ойындар біткеннен кейін «блем, зрелеріді біржолата алайын!» дегендей, зіні солдаттарыны неріне риза болан Неплюев онатарын лагерь сыртындаы тбеге ойан алты зебіректі асына алып барды. Зебіректі алай атылатынын крсетпек боп, арт жаында рейлене топырлап тран алы топа бір арап ойды да, «от берідер!» деп бйырды.
Осыдан екі жыл брын Орынбор аласында «орыс патшасыны ол астына кірмек» боп келген білммбет пен Абылайа Орынбор комиссиясыны бастыы бір зебіректен бір минут ішінде он рет о атызып жртты та алдыран. Б жолы Неплюев алты зебіректен бірдей екі минут о жаудыртты. Алты зебірек екі минутты ішінде аузынан жалын тгіп, жз жиырма рет грс-грс етті. Аспан аударылып жерге тскендей болды. Бкіл сар даланы тітіреткен бір орынышты гріл билеп кетті. Наыз аырзаман туандай, брын мндайды естімеген аза жылылары кісіней шыырып, шылбырларын зіп, ер-тоымын бауырына ала, айдалаа шаба жнеледі.
Мндай грілді ан базарын брын-соды крмеген азаты «игі жасыларыны» кбі-а «астапыралла, астапыралла!» деп жааларын стап, имандарын йірумен болды. Атыс бітісімен зенге арай жгіргендері де бар…
Зебірек німен жртты зресін алана мз болан Неплюев «азаты жауынгері Хиуаны білтелі мылтыын бір атып айта ттатанша, бл зебірек он рет о шыара алады. Осы зебіректі атан оынан бес минутты ішінде бір ауыл жо болады, ал бір саатты ішінде он екі ауылды ртып жібере алады» деді.
Зебіректерді жалын атан лемді тітіреткен грілін естіген жрт бл сзге кмн келтірмеді. Бл алты зебірек тріктермен соысып жатан Россияны аза жерін отарлауа зер блген бар аруы екенін білген жо. Неплюевті де аза хандары мен Жоар, араалпа укілдерін Ор бекінісіні ішінде емес, сыртында абылдауыны да бір себебі осында еді. лі ару-жараы шамалы Ор бекінісін онатарына крсеткісі келмеді. Іші толан пле екен деп, р сырты ссынан шоши берсін деп ойлаан.
Осылай кні брын есесін басып алан онатарын ертіп, генерал енді дайындалан стол басына келді. Неплюевті о жаында білайыр мен оны кйеу баласы, Орта жзді батыры Шаша руынан шыан Жнібек, сол жаында Жоар елшілері мен араалпа батырлары отырды.
зге ш жзге таяу азаты игі жасылары мен Неплюевке еріп келген орыс офицерлері, жаа ана «соыс ойынына» атысан драгундер, гренадерлер, мушкетерлер бастытары здеріні шен-шекпендеріне арай стол бастарына орналасты.
Генерал Неплюев осынша жртты досты, бітім шін жиналанын, Россия еліні е лы масаты кршілес елдермен тату-ттті тру екенін айта келіп, шыныа йылан шарапты е алдымен лы Россияны мртебелі йел патшасы Елизавета Петровнаны рметіне ктеруді сынды.
— Кімде-кім зіні алдындаы шынысына йылан змзм суын ішпесе, — деді кліп, — ол бізді мртебелі а патшамызды асы.
Бл сзге нанып алан азаты кей аау батыр, асаалдары «туекел!» деп алдында тран кішкентай шыны ыдыстара амалсыз ол созды.
Біра бны ішсек кпір болып кетеміз деп сазарып отырып аландар да бар. Осы кезде Неплюевті зімен бірге еріп келген Орынбор мсылмандарыны муфтиі, ахун Нсіполла молда орнынан трегеліп:
— Патша шін бл шарафні ишпаанлар кна батады! — деп жариялады. Сйтті де зі жрт кзінше олындаы ара йылан шыныны аузына апарып, кмейіне ткере салды.
Бдан кейін ешкім «ішпеймін» дей алмады. Барлыы да шыныларын олдарына алды. Біреулері бірден жта салды, біреулері аала-шашала ішті. Кейбіреулері аузына апаран боп, білдірмей жерге ткті.
Ішіп боландар жамыраса сйлеп, кліп жатты.
— Удай ой!
— ешімді ртеп жіберді ой иті!
— ой, плесінен аула.
— Молла-еке зі рсат еткен со ана іштім.
— ле-лгенше кргенім осы ана болсын!
— атын патша да, губернатор да риза шыар…
Жамырасан бейшаралар здері ауыздантан осы ара-шарапа бір екі жз жылдан астам уаыт ткен кезде, рім-бтатарыны бден аныып алатынын айдан білсін! айран аау сорлылар! Енді олар аса кірісті. Бан келгенде азеке а патшаны атын ататан жо. Екі білекті сыбанып жіберіп, сбені майлы етін асаанда арап тран адамны айызы анандай еді. Он екі мшесі тгел астауа салынан нанны семіз еті, абырасы абыра, тсі тс, жілігі жілік кйінде заматта жо болып жатыр. Астаулар мен табатар не-міне дегенше дымы алмай айтып жатыр. «Ана бір домалаына ол жалап жіберші», «лгі ботташы дегені осы болар», «тама емес ой мына жарытыы», «мына бір шп жапыраыны ащысы-ай», «бл орыстар не болса соны тама етеді екен-ау», «пле, балы болса осындай бол, р абырасыны зі тебендей ой!» деген дауыстар да шыып алды. Ішілген ымыз, тгілген шарап.
Бір кезде Неплюев орнынан таы ктерілді. Ол рюмкесін жоары стап:
— Ал, рметті онатар, мына шарапты Россия еліні шын досы, Кіші жзді ханы, лы білайыр шін алып оялы, — деді.
Столды бір жаында отыран бір топ «Ура!» деп шу ете алды. Бл драгун, гренадерлер тобы еді.
Бл жолы молла гіт жргізген жо. Біреулер ішті, біреулер шыныа олын да тигізген жо. Тек р жерден естілер-естілмес ккіл ндер шыады.
— Мртебе се берсін, білайыр!..
— білайыр шін шарап ішкенше, у ішкенім жасы емес пе…