Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Жнібекті кптен асап кткен сол атаы жайлы патша указы кеше ана келіп еді. Бны зірше Неплюевтен баса жан білмейді. Ол бл указды губернатор кеесі біткеннен кейін онатарын таы жинап, соларды кзінше оыма, адал ызмет істейтін адамды Россия патшасы алай жоары баалайтынын айтып, матап тпек.
Жнібекті аты аталан шата білайырды лденеге секем аланын аарып алан Неплюев:
— Жнібек батырды мен сізді жекжатыыз ана емес, одатас досыыз деп адірлеймін, — деді.
— Оан шек келтірмеіз.
— Орта жзді ханы білммбет пен Абылай слтан келе жатып, кейін айтып кетті. Ал Орта жзден келген баса асаал би, батырлар кп. Біреу соларды басармаса, бізді кеесіміз Орта жзді пікірінсіз теді.
— лбетте.
— Оны стіне Жоар елшілері Орта жз з тадырын білммбет пен Абылайсыз да шеше алатынын крсін.
— Дрыс айтасыз, генерал мырза, — деді бл шешімге уанып алан білайыр, — мені де айтып жргенім осы ой. Орта жзді тадырын тек білммбетке беріп оюа болмайды. Жас болса да азір билік Абылайа кшіп бара жатан секілді…
Бл жолы Неплюев пен білайырды ойы бір жерден шыты. Орта жз еліні ішінен білммбет пен Абылайа арсы оюа жарайтын бір адам болса — ол Шаша ошарлы Жнібек батыр.
білайыр мен Неплюев стол басына айта келгенде, жрт азан-азан екен. Хан мен генерал жо деп, ешкім ктіп отырмапты. Ара, шарапа тойаны мас боп, кгал стінде орылдап йытап жатыр. Кпшілігі ара араластыран сары ымыза лыия тойып ап, шеке тамырлары білеудей боп жапанды жалпаынан басып, гу-гу етеді. Орыс офицерлері де есесін жібермеген трізді. Орыспын, азапын демей, бірін-бірі шатап, лденені айтып, арылдап кліседі…
Жртты мндай кйін крген Неплюев онатарын дастаран басына бдан ары стауа орыты. Мас болып алан біреуі лдеалай шата шыармай транында, бл жиынды дер кезінде таратуды жн крді.
Ол ара толы бокалын олына алып:
— рметті онатарым, мен соы тосты сіздерді рметтеріізге ішемін, — деді. Сосын лкен бокалдаы араты аяына дейін аып салды. «Браво! Браво!» деген офицерлерді айайы естілді. — Келгендеріе кп рамет! Бгінгі бас осуымыз осымен бітсін. Таерте саат онда ресми мжілісіміз басталады.
— Кп рамет!
— Кп жаса, генерал мырза!
— Бір бас осып алды ой… — деген сздермен жрт опыр-топыр трегеліп, тарай бастады…
Жиырма шінші август кні басталан мжіліс жетінші сентябрьге дейін созылды. Жоар елшілері атынасып отырандытан, е крделі мселе Россия ол астына аза еліні кіргендігін Жоар хандыыны мойындауы еді. Сол себептен кеесті біраз кні Россия, Жоария жне аза елі арасында андай байланыстар, келісімдер болатынын анытауа кетті. Россия патшасыны кілдері Жоар елшілеріні аза жеріне не шін келгендерін, андай талап оятындарын білгісі келді. Оан Кошка мен Брун:
— аза елі бізді ытаймен за уаыттар бойы соысып жатанымызды пайдаланып, талай шапты. Сол шін біз оларды кп жерін басып алды. аза елі енді бізге салы тлеуге, аманат беруге тиісті, — деген пікір айтты.
Оан Неплюев:
— Бізді ол астымыздаы елді бтен жрта салы тлеуі не аманат беруі Россия империясыны заына айшы келеді, — деген жауап айырды.
— Бізді астарымыз арамыза андай от жаса да, аза елі олына ран алып, лы Россия патшасына берген антында трады, — десті Орта жз бен Кіші жзді атынан сйлеген білайыр мен Жнібек, — Россиямен мгі біргеміз. Ал Жоар елін шапса, ол асырлар бойы бітпей келе жатан арамыздаы рысты жаласы еді. Егер Жоар елі бізге тынышты беретін болса, біз де олара ол ктермеуге, лы мртебелі губернаторды алдында уде етеміз.
— аза хандары жаратылалы уделерін орындап крген жо, — деді Жоар елшілері, — бл біз талай естіген ккек ні, антын ерте-а бзады.
— Бл жолы оларды антын бзбайтынына біз кепілміз, — деді Неплюев.
— Олай болса, бізді лы онтайшымыз алден Церенге елші жіберідер, — деді Кошка мен Брун, — алан келісім сзді сонда бітірелік…
Осылай келісті, біра Жоар елшілері бірден жріп кетпеді. Олар ш жзді асаал биі, батыры олдарына ран стап: «Россия ол астына кірдік» деп губернатор алдында ант бергенін кздерімен крді. «Игі жасылара» рамет айтып, сіресе лы жзді басшыларына ризашылыын білдіріп сйлеген Неплюевті сзін естіді. Бл Жоарлара атты батты. йткені Жетісу олар шін Жоар онтайшысы басып алан лке боп саналатын. лы жз бл кезге дейін онтайшысына салы тлеп, аманатын беріп келген.
Орыс патшасыны аза жеріне ішкерілеп кіре бастаанын крген Жоар елшілері, здерімен одатас араалпа батырларын ертіп, дым бітіре алмай, елдеріне айтып кетті.
Блар кеткеннен кейін Неплюев таы екі мселе арады, бірі Орта жз бен Кіші жз хандарыны арасындаы айшылы болса, екінші Еділ алматары мен аза еліні арасындаы шпей келе жатан асты еді.
аза хандарыны зара жау болуы Россияа аншама тиімді боланыменен де, білайырды біржолата шошытып алмайын деп, Неплюев оан «андай иын істі болса да татулыпен шешуге тырыс» деп аыл берді. Оны стіне білайыра з арамаындаы орыс арашекпендерімен жаыныра отыру шін, Елек пен Берді зендеріні бойында кшіп жруге рсат етті. Бл соынан аза еліне деген лкен жасылы боп табылды. Осы арада Кіші жзді е алашы егінші жрты пайда болды. Ал ханны зіне «орыс бекіністеріні айсысына болса да кіріп жруге еріктісі» деді. Сондай-а Кіші жзді ханын азынаны астыымен амтамасыз етуді орыс кімшілігі з міндетіне алды. Неплюев осы болмашы істі брін патша азамны білайыра ерекше крсеткен рметі деп ындырды. Бны брі жылаан баланы олына бір зім нан статанмен бірдей, Орынбор губернаторыны шыарып салма саясаты екенін білайыр тсінсе де, арсы ештее айта алмады.
Еділ алматары мен аза еліні таласын да Неплюев оай шешті. Дос- тастырып, бірімен бірі арым-атынасын жндеп, ел боп араласып тратын келісімге келтіруді орнына, «Еділ алматары, сен Жайыты бергі бетіне тпе, ал аза елі, сен Жайыты ары жаасына шыпа» деп кім айтты. «Ттындарымызды айтарып берсін» деген Еділ алматарыны тінішіне, Жнібек: «оларды айтару ммкін емес, біз сол жылы-а алма ттындарын Хиуа, Бхар базарларына сатып жібергенбіз» — дегеннен кейін, Неплюев бл мселені соынан арама болды. Осылай тынымды ештее ндіре алмаан Еділ алматарыны елшісі де іштей тынып еліне жріп кетті.
Бл мжілісте тікелей з басына олжа тапан тек Жнібек болды.
Келісім сз ызу жріп жатан кезде, алт еткен бір зілісте Неплюев онатарды басты адамдарын зіні шатырына жинап, азаты, алматы, баш- ртты слтандары мен батырларыны алдында тамаша бір шабытты нмен Елизавета Петровнаны указын оып шыты.
Бл указда патша азама крсеткен адал ызметі шін Жнібекке ырыз-аза халыны бірінші тарханы деген ата берілді. (Бл Россиядаы фельдмаршал дрежесімен те еді). Егер патша азама адал ызмет істесе, тархан атаы оны балаларына, рпатарына дейін мирас етіледі делінген.
Указды оып шыаннан кейін жаа тарханны рметіне барабан соылып, зебіректерден салют берілді.
ошамет крсеткен жрт гуілдесіп кетті.
— Уа, Шаша, аты бйгеден келді!
— Даы аса берсін, Жнібек!
— Тархан дегені хан дегені ме екен? арадан да хан шыады екен-ау!
— Шап ауыла, сйінші сра!
— Уа, Арын атам, бір ктерді ой аруаымды! — десіп, бкіл дала шуа толып кетті.
Тархан? Бл ай халыты тіліндегі сз. Дрежесі андай болма? Жнібекке бл атты сраалы ашан! Патша азам указын не берем, міне берем деп, Жнібекті алдына оны ызыл тлкіні йрыындай бладатты да ойды. Аыры берді-ау йтеуір. Брын зі тілектес боп жрген білайырды иялы азір алай-тлей. Бл не? ызаншаты, лде кре алмасты па? Аайынды екі адам бйгеге ат осып, аасыны аты келсе, ызанша болса, інісіні жаны кйінеді. Б да сондай бірдее… йтпесе білайыра Жнібектен жаын кім бар? Туан балалары да хана бдан арты жасылы ойлаан емес.