Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
— Кіші жз руларын Нралыа жібер. Болаша хан зіне баынышты елімен тіл табысар…
— Ал зім жайында…
— зі жайында ам жеме… Россия империясы з адамын ашан да орай білген.
анша см боланмен, дабай осынау бір алыста жатан смдыты ыз- арынан зін тоып кеткендей, бозара алды. Тышысыны мндай халін ал- ашы рет крген Неплюев оны кілін ашысы келді.
— Орынбора кптен бері келген жосы ой, — деді сзді баса жаа брып. — Губернатор кассасында бірталай ебек аы жатыр. Соны ала кет.
Жаа ана салы суа кетіп тран дабайды трі енді жайнап сала берді.
— Мені ебегімді мытпааныыза мы да бір рамет! — деді дабай басын иіп. — Жааы тапсырандарыыз блжытпай орындалады.
Елге айтаннан кейін дабай Хиуа ханыны ол астында жрген Бараты лкен баласы Ханбаба арылы слтан Неплюевті
Неплюевті ойы бнсыз да ктпеген жерден тез орындалды. Бір мы жеті жз ыры сегізінші жылы шілде айыны аяында білайырмен сйлесуге Петербургтен генерал-майор Тевкелев келді. Бл хабарды естісімен бкіл балаларын жне Кіші жзді басты адамдарын ертіп білайыр Ора жетуге асыты. Он кндік жерге, ат ауыстырып отырып бес кнде келді. Екі аптадай болан гімеде білайыр орыс патшалыына, сіресе Орынбор губернаторына деген бар кпесін айтты. «Келінні бетін кім брын ашса, сол ысты» дегендей, Кіші жзді ханы «Россия ол астына кіруіне» себепкер болан Тевкелевтен еш сырын жасыран жо, бар ой-пиясын жайып салды. з заманыны бір аылды, берік адамы жне Россия мен аза даласыны осылуына кп ебек сіірген Тевкелев б жолы да Россия патшасыны отаршылы саясатын жргізуші адал укілі екенін атады. Тіл тауып, білайырды ашуын тарата білді. білайыр шын жректен бдан былай да а патшаа адал ызмет етуге удесін берді. Тевкелевпен келісіп, жеті жылдан бері айтара алмай жрген ожахметін айтарды. Орнына ел ааларыны балаларымен бірге зіні ортаншы лы Айшуа слтанды аманата алдыратын болды. Бір жыл ткеннен кейін Айшуаты орнына е кенжесі білді жіберетін боп уделесті. Ал Неплюев пен білайырды арасын жндеуді Тевкелев з міндетіне алды.
Осылай а патшаа адал ызмет істемек боп, білайыр еліне айтты. дабайды айтан пия сырынан орып, жолай Орынбора соып Неплюевке жолыпай, тікелей Ырыз зеніні бойында отыран Ордасына беттеді.
білайыр жоар жаына шыып кеттідер деп кршілес араалпа елін ота-текте шабумен болатын. сіресе, білайырды сойылы «Атабан шбырынды» кезінде осы араалпа тайпасына келіп осылан лы жзді бір блегі Жалайыр ауылдарына атты тиген. Бл ел рып кете ме деп орыан Жалайырды басты адамдары, екі мы шаыраын жне олармен араласып кеткен екі-ш араалпа аулын Кіші жзді шекарасынан Торай бойына кшірмек болан. Осы бір тайпа елі кшіп келе жатанда «Сендер білайыр ауылысыдар» деп, жаында ана зін Орта жзді біраз жртына хан ктерткен Кшек слтан екі жз сойылымен апыда кеп тиіскен. Кшекті олына Бара та келіп осылды. Олар арусыз кшті басып аланда, тек жз й араалпатар ана ашып тылан. Осы тылан жз йге Ор аласынан айтып келе жатан білайыр кездесті.
араалпатар айыптарын мойындарына алып, Кіші жз ханыны олына берілді. Енді білайыр Баратан анау екі мы шаыраты тартып алмаа бел байлады. «зіміз бар боланы жз елу ана сойылмыз, Бараа ттеп бере алмаймыз» деген серіктеріне: «Баратан орыан сендер — атынсыдар. йтпесе еркектен еркек ора ма екен» деп болмай, сол жз елу адамымен, зап кеткен кшті уып берген. Ммкін Кіші жз ханы жасаыны жеткіліксіз екенін ойлаан да шыар, біра нартуекел етті. Баяы Нрбике оиасынан кейін Бараа бден шігіп алан намысой білайыр, бл айасты ауіпті екенін аыла сала алмады, бар арманы Бараты з олымен лтіру болды да трды. Осы жолы ас жауыны анын ішпесе, оан Бара екінші рет кездеспейтіндей крінді. Сол себептен де атына амшыны асыа басты. Екі ол Торайдан бір кндік жердегі Улкая зеніні жаасында кездесті.
арамаына енген Жалайыр жігіттерімен жасаы кбейіп алан Бара, білайырды жз елу адамына бет батырмады. Тысырып, оршап алып, біреуін алдырмай ыруа айналды. білайыра бден шігіп алан Жалайыр мен араалпа жігіттері енді Бара жаына шыып, жан аяспай соысты. Біра жаратылысынан батыр білайыр «тадырды жазаны осы болса кріп алайын» деп, кейін шегінбеді. Бірінші адамды ат стінен рып тсірді. зі де Бараты баласы Шаайды олынан ат жалын шып лады. Жерде слап жат- ан ханны жанына шапылап жеткен Бара беліндегі зын сапты, сйір шты Хиуа анжарымен жрек тсынан сл тмендеу жерден лаштап рды. білайыр ышынып барып демін алды. Кгілдір аспан заматта ана малын- андай ып-ызыл боп, шыр кбелек айнала жнелді.
— Міне енді алыс-жлыс, міт-арман… брі-брі бітті, — деді ол нсіз кбірлеп. Кенет ажайып бір ой е аыры аыл-сезімін шарпып тті. — андай данышпан еді, байс аза?! Сенен баса бірде-бір халы дние шіркінге «жалан» деген ат оймаан болар. алай тауып ойансы. у дние, шын жалан екенсі… тті де, кетті ой…
Бара алабртып абындап кеткен жрегін зора басып:
— з олыммен лтірдім! з олыммен аныды іштім! — деді айдалада насаттана дауыстап. — Енді арманым жо. олыммен істегенімді мойныммен ктеруге бармын.
Сонан кейін ол артына арамастан, атына мініп, кншыыс жаа арай жорта жнелді.
… Бір жылдан кейін Кіші жзді ханы етіп, Елизавета Петровна Нралыа указ берді.
білайыр лгенде, оны артында кптеген лы-ызы, рім-бтатары алды. Оларды ішінен патша кіметінен шен-шекпен киген правительдер де, жртын аарту жмысына ат салысан алымдар да шыты.
білайырды з аты да тарихтан орын алады. Біра ол ханды, жаугершілік, ерлік істерімен емес, сан иындытары, айшылытары болса да, тбі тарих зі атаан, аза еліні лы Россия ол астына кірсек деген асырлар бойы келе жатан тілегін ресми трде мемлекеттік саясат сатысына ктерген алашы ханы болып танылды.
шінші блім
І
алампыр, миялы жпар аыан ккорай шалын белуардан келеді. Сырымбет тауыны кнгей жаында аз-атар онан кіле а боз й алыстан а шааладай боп кз тартады. Бл — Абылай слтанны аулы. Сл ашытау тстаы шаын араша йлер — тлегіт аулы. Тлегіт аулыны да, слтан аулыны да маайы бігер, ара-ра жрт. Сойылып жатан мал, ктерілген азан. Жас иіс толы жазды басы. Таертегі мезгіл. Тс ауа лкен той басталма. азір соан зірленіп жатыр. Той Абылай слтан мен алден Церенні арындасы Хочадан туан тышы асымны жетіге толып, сндеттелуіне арналан. Абылай жоарлармен бір лкен айаста ола тсіп, ш жыл онтайшыны Ташкенттегі сарайында ттында болан. Аыры немере аасы білммбет хан мен Орынбор губернаторы Неплюевті кірісуіні арасында бір мы жеті жз ыры шінші жылы ттыннан босанан. алден Церен бны орнына аманат етіп білммбет ханны кіші баласы білфейіз бен Бара слтанны ортаншы лы Шаайды алып алан. алден Церен Абылай слтанды р босатпаан, тбі зіме керек болар деп, оан сйікті арындасы, батыр Хочаны жар етіп осан. рине, жоар онтайшысы зіні бл ісінде ел басаратын адама керек, Абылайды батырлыын да, аылдылыын да еске алан.
Абылай даы бл кезде жер жаратын. арындасын берген онтайшы ателескен жо еді. зі хан болмаанмен немере аасы білммбет ханнан Орта жзге бны адірі кем тспейтін. Ел басаратын ерекше асиеттеріні арасында оны даы ш жзге бірдей тарай бастаан. Кім болса да Абылай пікірімен санасатын кйге жеткен. арындасын берген ккі онтайшы ателесті: Абылай дегенін істемеді, з саясатын жргізді. андай жадайда болса да аза жерін Жоардан босатуды ойлады. Біра атаы жер жаранмен, Абылайа тікелей баынан ел — Ккшетауды жан-жаында сыси онан, зіне жеті ызын беріп, жеті отау тіккен, Атыай, арауыл трізді Арынны белді рулары ана еді. Бл лі оны ш жзге хан саналып, бетіне жан аратпайтындай айбарлы кезі емес. Арынны р ккірек, долы мінезді кей рулары Абылайа таа бас ие оймаан шаы. Жетідегі сотар лын сндетке отырызып, той істеудегі слтанны бір ойы, зірге шет жайылып жрген осы руларды зіне тарту еді.
Ел билеу?
Ел билеу оай тисе, халы тізгіні олында болан адамны брі де ел аузында алмас па еді? аза тарихында жздеген хан менен мыдаан слтандар тті. Соларды халы жадында аланы саусапен санап аларлытай. Хан таына жету кейде оай боланмен, хан таында отыру иын. йткені оан тек ана кш емес, аыл, айла, саясат керек. Бл асиеттер сандытаы дние трізді, біреуде бар, біреуде жо…
Абылай ел билеу ісінде Есім хан тсіліне кілін кбірек аударатын. Тікелей оны жолын стамаанмен, кей дістерін з ісінде олданып отыратын. Бан да себепкер болан бз баяы Бар жырау. Ол бір кні Есім ханны тарихын оан айтып берген: