Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Неплюев аыры сзімен білайырды оматап айтан себептерін жоа шыарды. Бны ан білайыр:
— Брі тсінікті, — деді абаын сл шытып, — ал ожахмет жайында не айтасыз?
— Бл ойланатын мселе. Тбі мртебелі Россия патшасы Елизавета Петровнаа хат жазу ажет шыар. Аманатты ауыстыру шін патша азамны указы керек…
— Солай деіз.
— Ал енді шінші тілегіізді айтыыз.
білайыр аншама зін-зі стаысы келгенмен де, тамаына тыыла алан ашуын баса алмады.
— шінші тілегім. Кптен бері алден Церен мені арындасым арашашты срап жр еді, — деді даусы сл ырылдап шыып. — Бізді ойымыз алден Церенді шіктіре бермеу… Артымда блендей сйенер тірегім болмаандытан, Жоар онтайшысымен немі жауласа беруден пайда шыпас деймін. Мртебелі Елизавета Петровна
«е, — деді ішінен Неплюев, — тырнаыды сен де крсете бастады ба? Бны: сендер мені олдаылары келмесе, мен былай шыам, — деген оан-лоы ой… арайы бдан не табар екенсі?».
— Жоар тайпасымен Бірінші Петр патшаны кезінен досты бітіміміз бар. Бізбен дос елмен достасамын дегені теріс емес, — білайыр Неплюевті кекетіп, не шынын айтып транын тсінбейді. Жайбараат пішінмен генералды бетіне арап еді, атып алан тас мсін трізді, шикіл сары бетіні бір тамыры блк еткен жо. Неплюев сзін жалай тсті, — йткенмен сл оя тралы, ары кнгі келіс сзден не шыар екен, соны ктііз. ыз болса кйеу табылар…
білайыр бл тінішімен де ештее тпаанын сезді. кпелеймін деп бір сырын ашып аланына зі де кінді. Сйтсе де бл ойын Неплюев Нралы арылы брыннан да білетіні есіне тсіп, «оасы жо, е болмаса мені блардан жасырын ісімні жо екенін ты ой, бан да шкір» деп далбасалады.
Нралы туралы сзді енді Неплюевті зі озады.
— зге балаларыыза араанда, Нралы азіргі жадайды анарлым жасы тсінеді, — деді генерал. — Сіз ол туралы брыны пікірііздемісіз?
білайырды зыырданы айнады. Нралы туралы кесінен брын Неплюевті сз озауы оны кдігіні дрыс екенін анытады. Сонда да сыр бермей:
— Нралы мені тірегім, мені ісімні жалаушысы, — деді. — Ол туралы ойымды згертпеймін.
Неплюев те Нралыны кесі жайында апар беріп жретінін білайырды білетінін тсінді. Біра оны сзін блген жо. Хан сл ойланды да:
— Жаман айтпай жасы жо, мен алда-жалда аза таба алсам, а патшадан жалыз тілегім: мені орныма Кіші жзді ханы етіп Нралыны бекітсін.
— Бл тілегіізді патша азам малдар деймін, — Неплюевті лып етіп кне аланына білайыр іштей атты ренжіді. «Осы иттер мені тез лгенімді ктіп жр ме, алай?» Неплюев те зіні тым тез жауап бергенін сезді. Ол кліп:
— Біра, сіз лі за жасайсыз. Нралы анша жасы боланымен сізді жолыыз блек. Россия зіні адал достарынан айрылысы келмейді.
Неплюевті бл сзді саясат шін айтып келе жатанын тсініп трса да, хан кілі ктеріліп алды. Жылы сзге кім жібімесін:
— И, Нралы жасы хан болуы ммкін…
— Нралыны таы бір артышылыы — ол араалпа елімен жасы. Тіпті бір рет араалпатарды зііз шаппашы боланыызда олара араша тсіпті. Нралыны араалпатар сыйлайды. Ал бізге азір оларды Россия ол астына кіргені шарт. йткені, Хиуаны Россияа арату шін, орта жолдаы араалпа жерінен туіміз керек.
— Сз жо, араалпатарды Россияа аратуда Нралы таптырмайтын адам. Ал біра Хиуа туралы оны з ойы бар… Нралы жаында Хиуадан айтты. Ондаы бар жадайды кзімен кріп келді. Егер маан скер берседер, зім барып Хиуаны Надир шахты ойан адамынан тартып аламын дейді.
«білайыр улыпен орыс скерлерін таы олына тсіргісі келіп тр-ау» деп тжыран Неплюев;
— андай скерді айтады Нралы слтан? — деді еле етіп.
— гіме аза скерлері жайында. Хиуаа орыс скерін енгізуді керегі жо. Діншіл жрт, кпір скері келді деп, бкіл халы боп арсы труы ммкін. Ал аза жауынгерлері олара з осындарымен бірдей. Хиуаны бізді бабаларымыз брын да талай алан. рине, басып кірген ызылбас еліні патшасы Надир шахтан крі аза слтаны Нралыны жергілікті ел шаын жая арсы алады.
— Бл еске алатын жйт екен, — деді Неплюев ойлана, — біра дл азір Надир шаха арсы соыс ашу ммкін бе? Россия жеті жылдан бері Тркиямен соысып жатыр. Азов тірегінде жегенмен, Очаковоны аланмен, біз лі тріктерді млдем тізе бктірген жопыз. Оны стіне Персиямен соыс ашса…
— Сіздер емес. Хиуадаы Надир шах скерімен біз соысамыз ой. «Надир шах туралы гімені бл неге бастады, деп ойлады Неплюев, — бізді таы бір лкен соыса арандатпа ой. Сйтіп лай суа арма сап, пайда таппа…»
— «Біз» дегенііз кім? Кіші жз хандыын айтасыз ба? лде сіз, білайыр мырза, Кіші жзді Россия ол астындаы ел екенін білмейсіз бе? Сіз білмегенмен мны Надир шах жасы тсінеді ой. Хиуа мен ргенішті алан Надир шах енді аза жеріне кірмек боланда, кім тотатып еді оны? Сіз бе? лде лы Россия патшасы ма? Жо, мндай елмен азір соыс ашуды ажеті болмас. Ал соыс аша алар жадай туса, бан Петербургты рсаты керек. Онсыз имылдауа аымыз жо.
білайыр аырын басын изеді, Россия ол астына еніп, Жоардан аман аланы шін, білайыр зіні билігін рбан етті. Енді ол брыныдай алаан уаытында сау етіп Хиуа апасыны алдына бара алмайды. Оан Россия патшасыны рсаты керек! И, мндай баыныштылыа болаша рпатары алай арар екен?
— Жн екен айтаныыз, губернатор мырза, — деді білайыр сыр бермей — Петербург не айтады, соны ктейік. Надир шахты скері Хиуаны бгін-ерте тастап кеткелі тран жо ой. лі уаыт бар…
Неплюев білайырды кілі ждеп аланын білсе де, оны жбатысы келмеді. «анша дегенмен де бізге баынышты адам ой. Брібір, бгін болмаса, ерте осылай сйлесуге тура келеді, еті йрене берсін» деді генерал ішінен.
— Бірімізбен біріміз ынысып аланымыз андай жасы болды, — деді Неплюев, алтасынан шынжырлы алтын саатын алып. — Біраз уаыт болып алыпты. алан шаруаны ерте кеесте талылармыз. айталы. лі маан Жнібек мырзамен де аылдасу керек.
білайыр бан еле ете алды, біра ндеген жо.
Арынны бір тарауы Шашатан шыан ошарлы Жнібек «Атабан шбырынды» басталып, Абылайды атаы ш жзге тараана шейін, Орта жзді ыпалды, е йгілі адамыны бірі еді. білайырды арындасына йленгеннен бері, ол Кіші жз ханыны о олына айналан, Кіші жз ханына Орта жзді де кей руларыны баынуына кптеген себебі тиген. Егер білайырдан дабыл шыса, скерін ертіп е алдыменен хан ордасына жетіп келетін осы Жнібек. Сондай ылыты бірі бір мы жеті жз отыз сегізінші жылы болан. «Атабан шбырындыдан» брын-а Жайы пен Еділ арасындаы жер шін таласып келген Еділ алматары Кіші жзді Жоар скерінен кйреп Россия патшалыыны анатыны астына лі кіре алмай жрген шаында, аулын шауып малдарын айдап кетіп, маза бермеген. Жайыты ары бетінен жайылым бер деген білайыра Еділ алматарыны сол кездегі ханы Дондук Омба «лі з жерінен айырылып алма» деп жауап айыран. білайыр «жыланны ш кессе де кесерткелік лі бар, алден Церенге кшім жетпесе де, дл саан кшім жетер, Дондук Омба» деп жиырма екі мы сойылмен екі ол болып Еділ бойындаы алматара арсы аттанан. Соны бір олын, он мы сарбаздан рылан Орта жз скерін осы Жнібек батыр басарып баран. білайырды осы екі олы Еділ жаасындаы ызылжар деген жерде алма скерімен кездескен. азатарды келе жатанынан хабарсыз отыран алма скерін білайыр мен Жнібек осы жолы ан-жоса етіп жеген. Кп ауылдарын шауып, мал-млкін талап, екі мы шаыраын здерімен бірге айдап келген. Бл орлыа шыдай алмаан Дондук Омба іле-шала ол жинап, бір мы жеті жз ырыншы жылы жиырма мы скермен аза даласына аттанба боп транда, Балдан Норбиды кесіне істеген опасыздыыны кесірінен бл жоры болмай алан. Сонан кейін Орынбор экспедициясыны бастыы генерал-лейтенант Урусов екі елді хандарын шаырып алып, кек алу мселесін тотатан, Біра арамаындаы елдерді тату-ттті труын кздемейтін патша саясатын мыты станан Орынбор губернаторлары Кіші жз бен Еділ бойындаы алматарды хандарын тбегейлі келісімге келтірмеген. Кейде араларына шо тастап та оятын. Осындай жадайда білайыр немі Жнібекке ара сйеуші еді.
Жнібек батырды аза руларыны Россия патшалыыны ол астына кіруінде де ебегі бар. Ол баса хан, слтандар сияты Россия мен Жоар арасында ауытымай, бастан ая Россияа осылу жаында болан адам. Сондытан Орынбор комиссиясыны екі бірдей бастыы, алдымен белгіленген Урусов та, кейін оны орнына келген Неплюев те «Жнібек батырды абыройы аза еліне ешбір ханнан кем емес» деп, онымен немі санасып отыратын. Екеуі де Анна Иоанновнадан Жнібек батыра, Россия патшасыны братана лттардан шыан ебегі сіген скери адамдарына берілетін тархан атаын сраан. Бны білайыр да олдаан.