Отчаяние (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

— Хан тадыры — халы тадыры емес, — деген Бар жырау, — кейде жауымен тартысы бір болып, ан майданда бірге аза тапса да жатар моласы блек. Тек тарихтаы азды-кпті ісі халы ойынан шыса, сондай ханды аза елі есінде алдыран. Соны бірі Есім хан.

— Хаджири есебі бойынша бір мы сегізінші жылы, яни біздіше, бір мы алты жзінші жылы, — деген Бар жырау Абылайа, — Туекел ханны орнына аза елі жиырма екі жасар Есімді хан ктерді.

Есім аза хандыыны таына отырысымен, аасы Туекел мен ия секілді Мауреннахр жерінде рыста аза болан белгілі батыр, слтандарды пыраын Ташкент жерінен кеп, Тркістандаы ожа Ахмет Яссауи мешітіні тбіне жерлеткізді.

Оны

бл кездегі е крделі саясаты: Шыыс Тркістанда болып жатан Моол бектері мен Жаатай рпатарыны арасындаы жанжалдара кірісуі еді. йткені дл осы шата ытай айдаары Шыыс Тркістана арай созыла жылжып келе жатан. Бл аза еліне зор ауіп туызан. Сондытан ытай мен аза хандыы ортасындаы елдерді андай кйде екенін білу керек болды.

Ал Жетісу мен Шыыс Тркістанны біраз жеріне мірлігін жргізіп бдірашит хан лгеннен кейін, балаларыны арасында лкен дау-жанжал басталан. Олар брын аза хандарымен одатас саналан ырыз еліні де кей тсын здеріне аратуды ойлаан. Блара ырыз руларыны ала ауыздыы да здеріні жерін, суын талан-тараж етуіне жол ашты.

Есімні хан болан кезінде бдірашитті ортаншы лы бдірахман Шалыш пен Трфанны билігін алан. Жетісу мен Шыыс Тркістанны алан жері бдірашитты зге балаларыны олында алан. Бірі Асуда хан болса, бірі санды, бірі шты мегерген. ысасы, бдірашит айтыс болысымен оны рпатары билікке, жерге таласып ыры пыша боп бкіл Моолстанды талан-тараж еткен.

Есім шаыран хан кеесінде аза елі бдірахманды олдама болды. бдірахманны шешесі Жетісу бойындаы йсін ызы еді. Жне бдірахманны да, зіме жрдем тбі осы жатан келеді-ау деп, бір бйірі аза еліне тартып трды. Есімге бл мселе жнінде ырыз манаптары да осылды. Оан себеп, ырыз еліне Жаркент, Асу, ашар хандарынан грі ертеден одатас болып келген аза елі олайлы еді. Таы бір жадай: осы тста Жоар онтайшысы кшейе бастаан. Ал оларды шапыншылыынан тылу саясатында ырыз бен аза тілегі штасып жатан-ды. Сан мртебе екеуі бірігіп, Жоарлара тойтарыс та берген.

Есім бдірахмана жрдем ретінде бес мы аза скерін жіберуді йарды. Ол бл скерді Тя батыра басартпа болды.

Ертеіне хан Тяты шаыртып алды. Тя пен Есім екеуі де еселі, зор денелі еді. Сарайа тжім беріп кіріп келген батыра, хан:

— Жоары шы! — деп асындаы жастыты трге арай сырытып тастады. арадан шыан адама ханны з олымен жасты тастауы зор рмет. Тя жайасып отыраннан кейін Есім оны неге шаыранын айтып келіп:

— Жетісу мен Тркістан маайындаы лы жзді бар руларын біз з олтыымызды астына алуымыз керек, сол себептен йсінні кп жртын билеп отыран бдірахман хана жрдем беруді йардым, — деп сзін аятады.

— Хан ойы халы тілегінен шыса, оан не жетсін! — деді Тя сабырлы нмен. — Бріміз де адамбыз ой. Адам болан со армансыз тіршілік ете алмайды екенсі. Бйрыыызды орындамастан брын, мені де бір арманым бар еді, егер рсат етсеіз, соны айтайын…

— Айт, батырым.

— міт деген бір айы. Ер жігітті жолы болса дниені апасынан да, айысынан да алып шыады, менікі сол бір міт ой. Тадыры зіні олыда…

— Тыдайы, аяына дейін айт…

— Жарайды, лды баласы демей, батырым деп тыдаы келіп трса, айтайын… Алдымен мынаны білгім келеді. Хан ием, мен а сйектен шыан жопын, жан-тніммен ел-жртыма ызмет істеп келем. Ерлігім, не ызметім кіліізге олы соып жрген жо па?

— Жо, зге батырларым бір тбе де, сен бір тбесі ой. — Шыны ма, кекесіні ме Тя айыра алмады. — бдірахмана жмсап отыраным да содан емес пе…

— Онда айтайын. Бас кеспек болса-даы тіл кеспек жо. иса жеге Аторынды маан бер.

Біреу жаынан тартып жібергендей, Есімні і ара креденіп кетті.

— Ей, сен не малтады езіп отырсы?

— Жаа зі айтан жо па еді, зге батырларым бір тбе де, сен бір тбесі деп…

Ханны ызадан аны ашып, мойнына ры тскен асаудай басы кекже ете алды. рине, аза елінде хан мен йелі бірге лсін деген за жо. Аасы Туекелді жбайы да мір баи жесір алмайды. Біреуге шыуы керек ой. Біра ол ханны йелі, ханны жегесі емес пе? Есігінде жрген ла алай шыады? Ол ммкін емес…

— Жеге Аторын да осыны тілейді, — деді Тя батыр.

— Сонда алай боланы? Туекел хана жыл болмай жатып кіл осып ойансыдар ма? Онда екеуі де айыптысы?

— Жо, олай емес, хан ием!

— Ж, тотат!

анына тартпаанны ары сынсын дегендей, Есім азір анына тартып отыр. Треден жаратылан ханны жесірін арадан шыан бір батырды аламын дегеніне орланып алан. Бл да ештее етпес еді, егер ралай кз, ойма ауыз жесір жегесіне жас ханны зіні кзі тспеген болса… зінен он жас лкен болса да, Есімге ол он жеті жасар ыздай крінген. ыпша бел, аша мадай, кербез жегесіні асында зге орда слулары ауды жанындаы оыр аздардай ана боп алан. «Аа лсе, іні мра» деп арайтын аза дстрімен, Есім аасыны асынан кейін жесірін зі алма ойда еді. Хан анша ділеттімін дегенмен де, з нпсісіні тілегінен аса алмаан.

Ол олындаы кміс оырауын сті-стіне ашулана аты. йге асыа кірген кзетшілерге:

— ару-жараын сыпырып алып, мынаны азір зындана тастадар! — деп бйырды да теріс брылып кетті.

Хан сарайыны жанындаы ара аладаы зындана ататы мыбасы Тя батырды апарып салан хабар заматта бкіл Тркістан шаарын шарлап тті.

«ару-жараын сыпырып алып Тя батырды ара алаа апара жатыр» деген хабарды дйекші балаларыны бірі келіп жеткізгенде, Аторын жерге тиер зын ола шашып ргізіп отыран-ды. Жрегін стап, кенет аппа бздей боп шошып кетті.

— Жолымбет батырды шаыр, — деді асында тран йелге.

Кіші жзді тадаулы олын басарып жрген Жолымбет батыр Аторынны наашы атасы. Ханнан кешірім срауды керегі жотыын ханым бірден ан. Сраанмен де бл тініші жасылыа апармайды. аза дстрі: Есім з жесіріне не істеймін десе де еркі бар. рине, аыла салса хан зіні нпсісі шін Тя секілді халыты сйікті батырын зындана тастап, алы елді зіне ыри аба етпес еді. Жне Аторынны Кіші жзді ызы екенін де естен шыармааны жн. Бір тайпа елді намысына тиюді анша ажеті бар? Аз кнгі лззатынан баса, он жас лкен Аторын оан не бере алады? Алдымен зі суынбай ма? Ал Тя болса бір срі. ыры жас еркекті ылшылдаан кезі. Тяты жасы да Аторына сай. Сол себептен де Аторынны кішкентай жрегін ол зіні лкен алаанына сап мпелеп трандай болып крінеді жесір йелге. И, Тяты бны мір баи мпелеп тетіні ха.

Аторына мндай сезім осыдан жарты жыл брын пайда болан. Тя бны бір кні олтыынан ктеріп атына мінгізген. Аашты тбірімен жлып алатын сонау баандай кшті олы сонда Аторынны кеуде тсына тіпті жмса тиген. Неге екені белгісіз, сол стте бны кішкентай жрегі алас рып ойнай жнелді. Аторын сонда осы бір алып олды жрек тсында за алуын тілеген…

— Хан таында отыран айнымнан еш жасылы ктпеймін, — деді Атор- ын наашы аасына бар жайды айтып болып, — мен елге айтуым керек. Сені жігіттері алада транда тез ашаным жн. Тяпен дос-жар секілді еді, хан соымнан уын жіберіп бігер болып жатанда, оны зынданнан тара кр, наашы аа. Айыбымызды Ноайлы елі зі айтсын…