Отчаяние (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

— Баы жоарылай берсін хан иемізді.

— Шаыраы кйреп ортасына тссін.

— Кріде кір, кріде кіргір білайыр, сені легінен кнкр боп кпірді олынан дм татты ой…

— Байап сйлеіз, ария біреу-міреу естіп алар?

— Естіп алардай не айттым? Айыбым крмегенімді крсетті дегенім бе?.. Шыраым, пле жаппай отыр… Пайамбар жасына келгенде маан білайыр ханнан бтен кім мндай рмет крсеткен. Бдан да абыройы аса берсін, білайыр хан.

— Осы рметті брі білайыр шін ой.

— Шіркінні адірі алай кшті еді.

— Кшті болмай, бар азаты бір тотыдай крмей арзана сатып отырса…

— Тек,

жайыа отыр! Жн-терісін білмей…

р жерден осындай ккілдер естіліп жатты. Біра кімні аузынан не шыанын адам аарар емес, гу-гу гіме. лдекім олына домбыра ап патшаны, губернаторды, білайырды матама боп шырай жнелді. Біра та оны ні ызып алан офицерлерді «за мір берсін» деп осыла салан ніні астында алды. Бл нге мас бола бастаан бай мен билер де осылды. Арасында мфтиді жіішке ащы даусы да естілді.

онатары осылай зді-зі болуа айналанда, Неплюев білайырды стол басынан трызып ап, олтытап, сай жаалай ыдырып кетті. Брын да мндай онаасында екі-ш рет болан, шарапты да анша ішуді білетін хан зін жасы стап келеді.

Неплюев сл ызулау, кілдегі сзін айтып, ханмен ашы сйлескісі бардай. Біра губернаторды бнысы улы екенін білайыр жасы біледі, сол себептен де ол арты бірдеме айтып алмайын деп сатана тсті.

— білайыр хан, — деді Неплюев жрт шуынан алыстаан кезде, — ерте кеесіміз басталма. Сізге Жоар мен араалпа елшілеріні кзінше тілектеріізді ашы айту иын да болар…

— сіресе, ол тілектеріміз тпей алып жрсе…

— И, ондай да жадай болуы ммкін… Сондытан мен сізбен оаша сйлескім келіп еді.

— Мені де.

— Онда тіпті жасы. андай тініштерііз бар? Айтыыз.

— тінішім шеу. Алдыменен екеуін айтайын. Ол екеуі абылдана алса, шіншісіні ажеті де болмас.

— Жасы. Бірінші тінішііз?

— Бірден бл тінішімні неден туанын баяндап туге рсат етііз… Жасыратын тгі жо, соы кезде мені адірім Кіші жз еліні алдында тмендеп барады. Бан себеп Орта жз ханы білммбетті рекеті…

— алайша?

— білммбет хан: «білайыра орыс патшасыны жрдемі жо» дейді. Сйтіп мені жртым алдында абыройымды тсіруде. Ал зі Барапен, баса да слтандармен бірігіп, Жоар онтайшысыны жаына шыпа. Аманат та бермек. Тек менен ауіптеніп мндай іске бармай жр. Біле білсеіз, білммбет хан, Абылай, Бара слтандар Россия патшалыына арсы.

— Олар сізді де асыыз ой?

— Кімде-кім Россия патшасына арсы болса, ол мені де жауым.

— Солай делік. Біра бл болжауа сену иын. йткені білммбет те, Абылай да, Бара слтан да осыдан екі жыл брын Урусов генералды алдында бастарына ран ктеріп «Россия патшасыны ол астына кірдік» деп уде берген жо па еді?

Бір мы жеті жз ырыншы жылы августы жиырма сегізі кні кп келісім сздерден кейін, Орынбор комиссиясыны бастыы генерал-лейтенант Василий Алексеевич Урусовты алдында «Россия ол астына кірдік» деп Орта жзді ханы білммбет пен Абылай слтан мсылман дстрімен бастарына ран ктеріп ант берген. Генерал-лейтенант со жолы райсысына кміс ынапты ылыш тартан. Сондай ылыш Кіші жзді батыры Быбай мен Есетке де тапсырылан. Сол кні «Россия патшалыыны ол астына кірдік» деп Орта жзді жз жиырма сегіз старшынасы, ал келесі кні, Кіші жзді жз алпыс бес старшынасы олдарына ран стап келісімге келген.

Орта жзді ханы мен слтандарыны Россия патшалыыны арамаына кіруіне кп ебек еткен Урусов со жолы Петербургке бтен ызметке шаырылып, келесі жылы оны орнына Неплюев келген. азір Орынбор губернаторыны айтып траны осы жадай.

— Біз кшпелі елміз ой. Антты р бос уде деп арайды азаты кп адамы.

— Сіз олай арамайсыз ой!

— Мені жолым блек.

— білммбет хан да антын бзан жо ой…

— Бзбаса енді бзады.

— Оан андай длелііз бар?

— Длелім… білммбет хан сізді мжілісіізге неге келмей алды?..

— Бсе, неге келмей алды?

— Жоар укілін шаыраныызды біліп, келмей алды. зі Жоар жаына шыалы жргендіктен ол елді елшілеріні алдында сізге жолыысы келмеді… Бным длел емес пе?..

— Жарайды, білммбет Россия патшалыына арсы делік, — деді генерал салын нмен, — сонда сізді бірінші тілегііз неде болма?

— Россия патшасыны жауы — мені жауым. білммбет секілді жауды ртып, Россия патшасыны аяыны астына салу шін, бірінші тінішім — маан арулы ш мы солдат берііз. Мыы орыс, алан екі мыы алма пен башрт жауынгерлерінен.

Неплюев бан тіпті уанып алды. білайыр мен білммбет ханны арасыны шын жаман екеніне кзі аны жетті. Бл Россия патшасыны бір елді бір елге, бір ханды бір хана айдап сап, ортасынан пайда кздейтін ежелгі саясатына дл келетін жйт еді. Россия кімдері бір ханны пайынан екінші ханды кшейтуді дрыс крмейтін. Бірін-бірі жее алмай, ит жыыс боп алысып-жлысып жргендері олара тиімді еді. Оны стіне білайыра ш мы скер беретін Орынбор губернаторыны халі де жо. Орыс патшалыы зі лкен соыс жргізіп жатанда, азаты ханды таласына ш мы скер айдан берсін. Біра ол шу дегеннен «бермеймін» демеді.

— Ал екінші тілегііз не? — деді Неплюев, — не болса да екеуін де естиік…

— Екінші тілегім: ортаншы лым ожахмет сіздерді олыызда аманат болып тралы жеті жылдан асып барады. Шешесі саындым деп бден мазамды алып жр. Енді ожахметті босатып, оны орнына кіші лым Шыысты аманата алсаыздар.

— Шыыс ай йеліізден туып еді?

— араыз ханымнан.

— Е… е…

білайырды ортаншы бйбішесінен туан ожахметті жасы кретінін, оны зіне ыри аба бола бастаан Жаалбайлы руына арсы пайдаланысы келетінін брын Нралыдан естіген-ді. Блендей баурына тартып зіне жаын стап крмеген, тоалдан туан Шыысты аманата бергенінен — бермегеніні зі жасы емес пе?

білайырды тпкі ойларын тсінген Неплюев енді оны тініштеріне тікелей жауап беруге кірісті.

— білайыр хан, — деді ол жылы сйлеген боп, — Сізді Россия патшасыны алдында ебегііз кп. Сіз бірінші боп аза елін Россияа баындырам деп бірталай рекет істедііз. Сол ебектерііз шін, жай уаытта болса, екі тілегіізді екеуін де орындар едік. Ал азір бл тініштеріді орындайтын ммкіндігіміз жо…

— алайша?

— азір Россия лкен соыс стінде. р солдат есепте. Мндай жадайда азаты екі ханы бірін-бірі мату шін Елизавета Петровна ш мы солдат бере алмайды. рине, аза даласында Россияа жаманды келтірердей шын иын жадай туып трса, онда бір срі… ш мынан да кп солдат табуа болады…