Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
— Іргеді алыс салатын мезгілден тіп кетті, кке, шама келсе тіл табуа тырыс… Сені сзі бкіл Кіші жзді сзі…
— Ал егер оны зі тіл тапысы келмесе ше?
— Сол тіл тапысы келгені шін шаырып отыран болар.
— Жалыз мені ана шаырып па? Неплюев білммбет хан мен Абылай слтанды да шаырып отыран жо па?.. Анна Иоанновна маан берген грамотасында мені бкіл ырыз-айса ханы деп бекіткен жо па еді? арамаымдаы елді де: Орта жз бен Кіші жз деп атаан… Неплюев егер тіл тапысы келсе, мені мртебемді осы трыдан неге арамайды?
— Кке, одан бері де он екі жыл ткен жо па? Сені ондаы айбары мен азіргі айбары бір емес ой… Орта жз азір Смеке ханны кезіндегідей емес, ай жауыа болса да ттеп бере алатынын аартып отыр… А патша
— андай жол бар? Сір, тапандайсы ой…
— Кке, мені аылыммен брібір жрмейсі ой.
— Сен мені аылыммен жргелі трсы ба?
— Тісі шыан балаа шайнап берген ас болмас…
— Солай де…
кесі мен баласы талайа дейін н-тнсіз отырып алды. Бл екеуіні бгінгі сырласуы Ор аласында болатын кееске дайындалудан туан. Орынбор губернаторы Неплюев аза жеріне патша стемдігін жргізу ісі кннен-кнге иына тсе бастаанына кзі жеткеннен кейін, Орта жз, Кіші жз жне Орынбор губернаторына бірдей жер орталыы деп саналатын Ор аласындаы кееске білммбет хан мен Абылай слтанды жне білайыр ханды шаыран-ды. зі де сол Ора келмек. Губернатор соы бес жылды ішінде Кіші жз бен Орта жзді арасында пайда болан айшылытармен жасы таныс. аза хандарыны Россия патшалыына адал ызмет істеуін талап етумен бірге, осы жолы екі ханны арасындаы наразылыты да сз етпек болан.
білайыр баласы Нралы екеуіні арасы салындап бара жатанын брыннан да сезетін. Біра Арал маындаы елді Россия патшалыы Нралыа беріп хан санап указ шыармаанына, бл жрт лі з арамаында екеніне тубе етіп, баласымен блендей ашы сзге бармайтын. білайырды аны Нралыны орыс патшасы жаында екені. Тбі андай жола тсері белгісіз, ал зірге тадырын да, болашаын да орыс патшасыны дегеніне бейімдеген. Баласыны зінен де ткен орысшыл болуына, оны ес білгелі осылай трбиелеген білайырды зі себепкер еді. Енді ол Россия патшалыына деген зіні кпесін, кдігін бдан рі Нралыа ашпады.
— Солай де… — деді білайыр айтадан.
— Солай…
білайырды кенет ашу ыса алды. зімен іштей арбасып отыран баласы Нралыны бір тайпа елді ханы екенін мытып кетіп, жанында жатан хан асасыны астына алып, сойып салмашы да болды. Асасына олыны тез барып аланын зі де сезген жо, біра одан арты имыл етпеді. йткені, Нралыны да зын тарамыс саусатары беліндегі Хиуа анжарыны сабын ыса тскенін кзі шалып алан.
— Солай де!..
— Солай!
Дл осы кезде ауыл жатан лкен бйбішесінен туан ызы Жанат крінді. Жанында алма тоалы тапан сегіз жасар лы Шыыс бар. Екеуі рысан адамдай тымырайысып отыран кесі мен лкен ааларына деппен слем берді. Жанат са бойлы, кесіне тартан срша ыз. Тр-келбетінде слулытан грі ткаппарлы, айсарлы басым. Киген киімі де ауылды ос етекті, камшат брікті, алтын сыра, кміс шолпылы бойжеткендеріне самайды. Киімдері жауынгер кшпелі елді ат стінде скен ыздарына лайы ышам. Белінде кміс сапты анжар таан жалпа белбеу, стінде белін ынаан ыса жеді мауыты пешпент, балаын оюлаан кестелі шалбар. Аяында биік кшелі шоайма етік. Басында ндызбен діптеген шоша брік. зын шашын бгет болмауы шін шашбауымен осып белбеуіне ыстырып ойан. Нытап басан аяыны ыраына арай, ыпша белі болмашы бра тартанмен, жазы тіп, кзге арай сояулана бастаан балурайдай, дене бітісінде буыны бден атан егделік байалады. Жанындаы алма дес жалпа бет, тобылы кре бала жігітті ттас біткен тртба дене рылысы алып кшті иесі боларын крсетіп тр. Бны кигені де хан баласына таа лайы киімдер емес. Белінде анжарлы алы айыс белбеу. стінде ышам, жаасын ара барытпен кмкерген ызылт шапан. Аяында ке оныш былары етік, басында елтірі брік.
Балаларыны слемін алып, білайыр:
— Жай жрсідер ме, Жанатжан? — деді.
— Жай емес. Бгін таерте араыз жеешеме «Шыыс алаа жреді, жола дайында» депсіз. ашан жне анша уаыта барады? заа ма, лде аз кнге ме? Соны сраалы келдім.
Жанатты «араыз жееше» деп траны — кесіні алматан алан тоалы. алма есімін дрыс айта алмааннан кейін, ауыл йелдері ара кре тсіне арай араыз ханым деп атап кеткен. Бгін тнде білайыр ортаншы бйбішесі кілімайды йіне онып шыан. Бл Жаалбайлы руыны бір ататы байыны ызы болатын. Баытсыз Нрбикеден кейінгі е слу йелі. білайыра аздаан ыпалы да бар. Тнде ханны кіліні кеіген бір шаын тауып, бір жаы кпе, бір жаы назы етіп: «Хан ием, ожахмет лыды ашан- ы орыс бекінісінде стайсы, саындым ой, айтатын уаыты жеткен жо па? Орнына тоалды баласын жіберсейші, о да сойталдай жігіт болып алды ой», — деген.
білайыр ортаншы лы ожахметті зі де жасы кретін. Аманат ретінде Орынборда трып жатанына жеті жылдан асып кетті. Оны стіне Ор зеніні бойын жайлаан Жаалбайлы руы Ор бекінісі салынаннан бері зге рулардан грі здеріні кйеу баласы — Кіші жз ханына анарлым ала кз. білайыр зі де биыл ожахметті Орынбордан алып келіп, Жаалбайлы жртына — наашы еліне жібермек еді. Жиендерін кріп, ммкін Жаалбайлы да жібір, аайынны араздыы басылар деген міті де бар.
Осындай ойа бекіген хан араыз тоалына таерте «Шыысты дайында, алаа жреді» деп бйыран. Ханым: «Не шін, анша уаыта жреді?» деп срауа бата алмаан. Ханны сыры йелдеріне млім, з еркімен бірдеме демесе, срап одан ештее де біле алмайсы. Сондай мінезіне аны араыз бике ндемей ала берген. Тек йіне Жанат келгенде ана «Баламды айда апарма? анша уаыта? Неге апарма? Біліп бер» деп жалынан. Ал білайыр болса, зге балаларына атал боланымен, Жаната келгенде жаны блек, оны айтанын екі етпейді.
— Шыыс за уаыта барады. Ммкін бірер жыл ауыла айта оймас, дрыстап дайындасын, — деді.
Шыыс сп-ср боп кетті. Баласыны кенет згерген трін кріп, білайыр сл жібіді.
— Жігіт болып алды, саан да шет жртты крген жн. Тлім-трбие, нер йренуі керек, — деді.
Хан жанында трандар бала жігітті аманата апара жатанына шек келтірмеді.
— Жасы, — деді Шыыс басын иіп.
білайыр орнынан трегелді. Ол баанадан бері кншыыс жаа лсін-лсін кз жіберіп аладап отыран. Сол тстан кенет ш салт атты крінді.
— дабайлар ой, — деді білайыр, — сендер ордаа айта берідер.
Жанат келе жатан салт аттылардан кзін айырмай сл трды. айтысы келмеп еді, біра кесі мен аа-інісінен ялды ма, брылып кетті. Нралы, Шыыс шеуі ауыла арай беттеді. Келе жатан ш салт аттыны бірі дабай — кесіні хатшысы рі тілмашы. Орынбор маындаы аза ауылдарынан. Келбетті жне тепсе темір зетін жас жігіт. Осы жігітпен былтырдан бері Жанат кілдес. Крмесе саынып алады. «Осыан барам» деуге кесінен жас- анады. арадан шыана тре тымы ыз бермейді. Еркін скен хан ызы сол себептен де й ішіне білдірмей, бгінге дейін жігітпен пия кездесіп келген. Жаында азалы аласыны маындаы дата далары келмек. Кйеу келетін мезгіл таяан сайын Жанат дабайа елте тсуде. Ханны тапсырмасымен кеткен жігітті алты кн крмей алып еді, жанын ояра жер таппады…
білайыр сыра те берік жан. Ал алда-жалда кіліні бір кмнін ашысы келсе оны тек Жаната ана айтатын. йткені ке балаа сыншы, Жанат заты йел боланыменен, зіне тартан атыгез, сыра берік тиы екенін білетін. білайыр Неплюевтен: Ор аласына келсін, онда білммбет хан мен Абылай слтан болады деген хабарды алысымен Орынбора жанына он бес жігіт нкер ертіп осы Жанатты жіберген. ызы арылы Неплюевке: «білммбет Жоар онтайшысы алден Церенмен жаындасалы жр. алден Церен оан Тркістан шаарын айтарса, Жоарлармен айтадан татуласпа, достыты белгісі етіп аманата бір баласын жібермек. Егер білммбет Ор аласына келе алса, одан Жоар жаына шыпаймын жне а патшаа адал ызмет істеймін деген антын алу керек. Жне білммбет сзінде труы шін бір баласын аманата тапсырсын. Ал аманат баласын келіп бергенше, зін жібермей, ттын ете трсын» деген. Жанат Неплюевке бл слемді блжытпай жеткізді. Біра кесі бл сырды ешкімге айтпа дегеніне арамай, лдеалай дабайа айтып ойды.