Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Алайда білайыр Россия секілді лы мемлекетті аз олмен арсы шыып, мата алмайтынын жасы білетін. Сол себептен де ол баласы ожахметті босатып аламын ба деген мітпен, ттына тскен орыс адамдарын айтарып бергізуге бірталай рекет істеді. Біра орыс кімдері оны бл ойын таы теріс ты. «Бізге арсы рекеттерінен ештее шыпайтынын білгендіктен, білайыр брынысынан крі жуасыды» деп жазды Неплюев Сырты істер коллегиясына.
Ал бл кезде Жоармен тіл табам деген білммбетті де басыншы елмен дос бола алмайтынына кзі жеткен. алден Церенні бар кздегені аза елін бтіндей зіне баындыру екенін Орта жзді ханы тсінді. Россия патшалыы алдында
Демек, орыс кімдері білммбетті жне оан ерген Абылай секілді слтандарды мндай ыыласын пайдаланысы келді. Енді Орынбор губернаторы Неплюев зіні ескі деті — аза хандарын, слтандарын бір-біріне айдап салатын дісіне айта кшті. Ол енді білайыра арсы Бара слтанды пайдалануды ойлады. Бл кезде білайыр мен Бараты арасы бден шиеленісіп болан. Осыдан жарты жыл брын ана Бараты баласы Ханбабайды Созаты билеп тран кесіне Хиуадан Сырдария арылы жіберген жетпіс тйелі керуенін білайырды жасатары талап алан, осы керуен жайында хабар берген Неплюевті зі еді.
Бл кезде Орта жзді ханы білммбет Тркістанды беремін деп алдаан алден Цереннен млде ат йрыын зген. Жоар онтайшысыны шаыр- анына, асаалдармен аылдасып бармай ойан. Бан ашуланан алден Церен олындаы білммбетті аманат баласы білфейізді, Бараты лы, Шаайды здеріне айтарып, аза даласындаы елшілерін, саудагерлеріні брін жинап алан. Бнысы алден Церенні таы соысамын дегені еді. Бндай жадайда Орта жзді ханы білммбет те, батырлары Бара, Абылай, Жнібек, Бгенбай, Кшік те, Кіші жзді белді адамдары Быбай, Бкембай, Алтай, Тайман, тіпті хан балалары Нралы, Ералы, Айшуа та Россия жаына шыып, соны паналауды йаран. Бны біреуі ел амын ойлап істесе, енді біреулері орыандыынан малдады. Бара секілділері Россия патшасына баынуды тпкі ойы натпаса да, баса лажы болмай, амалсыз кнді.
Бкіл Орта жз бен Кіші жз басшыларыны блай Россия жаына крт лауына тек Жоар онтайшысымен араларыны иындап кетуі ана себеп болан жо. Халы бл кезде соыстан, алыс-жлыстан бден шаршаан еді. Енді ол аз уаыт болса да тынышты іздеп, зіні азып-тозып бара жатан шаруасын жндегісі келген. Мндай аласапыран кезеде халы тынышты тек орыс патшалыы арылы ана келеді деген сенімде еді. йткені Россия патшалыы кеше аза жеріне бекініс ретінде салан: Орск, Елецк, Троицк, йшік, Ямшенев, Семейпалат, Тобольскілерді брінде де сауда-сатты жргізе бастаан. аза еліне керегі де осы. Енді олар бл алалардаы орыс саудагерлеріне малын, терісін, жн-жрасын сатса, зіне керек астыын, матасын, азан-оша, ыдыс-аяын, кетпен-балтасын алды. Орыс кімдері аза еліне тек мылты, ккірт секілді ауіпті заттарды кп сатуа рсат етпеді.
Россияда сауда алаларыны кшейе бастааны соншалы, ондаы болатын жрмекелерге аза жерін басып Орта Азия хандарыны сауда керуендері де келді. Ал алы бара орыс ара шекпендерімен таяу танысып, олардан егін салу, балы аулау секілді негелерді йренуге кірісті. Кбі зі секілді шаруалармен тамыр-таныс боп алды. Орыс кімдері де бос жатпады. Біресе білммбетке, біресе Абылай, Бара, Жнібектерге бір кезде Россия ол астына кіргендерін лааыс етіп, кісі жіберумен болды.
Осы тста Кіші жз ханы білайырды кйі брынысынан да нашарлай тсті. Екі жзділік саясатыны салдарынан ол не аза еліні, не орыс патшалыыны сеніміне кіре алмады. Ал Орынбор губернаторы Неплюев з жртыны алдында адірі кеткен білайырдан млдем тылуды арастыра бастады. Бл жолы ол білайырды сенат, не Сырты істер коллегиясы арылы емес, Кіші жз ханыны Орта жз слтандарымен бз баяы бас араздыын пайдалану арылы-а ртпа болды.
Ал білайыр енді тікелей Петербургпен тілдеспекке ол созды. Ол зіні Неплюевпен ыри-аба екенін айтып, жрдем срап Тевкелевке хат жазды. Орынбора бл хатты алып келген дабайды ертеіне Неплюев шаырып алды.
— Орынбора неге келді? — деді амандытан кейін.
дабай жасыран жо.
— білайыр ханны генерал Тевкелевке жазан хатын келдім. Осы жерден Петербургке баратын біреу арылы беріп жібермекшімін.
— Хат не жайында?
рине, дворян трбиесімен скен Неплюев біруді хатын ашып оудан аула еді. Ал тілмаш, ханны тінішімен зі жазан хатты дымын да жасырмай брін айтып берді. Хатты тпкі мні Кіші жзді ханын Орынбор губернаторымен татуластыру жайында жне Неплюевті зі сената жазан білайыр екеуіні арасындаы айшылытар туралы боландытан, Неплюев білайырды ааулыына езу тартып клді де:
— Жасы, хатыды ерте бізді почта арылы жібер, — деді. Сосын кетіп бара жатан дабайды тотатып, — Кіші жз ханы мен Орта жз слтандарыны арасындаы ба таластыты, айсымыз орыс патшасына кбірек жаынып, ата-дреже аламыз деуден туан шпендікті зім де жасы білемін. Біра мселе азір онда емес… Басада. Россия патшалыы енді білайыра ара сйей алмайды…
дабай сл басын ктерді.
— білайыр хан райынан млдем айтып, біржола Россия патшалыына ара сйегісі келсе де ме?
— Брібір, — деді Неплюев. — Енді білайыр райынан айта ма, айтпай ма, маызы жо. зінен аылды жас шыса, кріні оан жол беруі жаратылыс заы…
«Ол жасы білайырды баласы Нралы ой! — деді ішінен дабай. — Нралы шу бастан зін дрыс стап келеді. Біра білайыр трізді ккжалдар бір блынанында жо ылалы тран арыстан ашуланса, Нралы секілді кжекті несін алдырады?»
— Сонда… Бізді ханымызды орнынан тсірмексіздер ме? — деді туекелге бел буан дабай, — сенат ол туралы указ берді ме?..
— йте ояр ма екен… — Неплюев енді дабайа ызарлана арады. — Патша кіметіні білайырда енді шаруасы жо. аза слтандарын зіне арсы ойан екен, жауабын да зі берсін…
«Сонда білайырды о дниеге ай слтан жнелтуге тиісті? — дабай тіпті терлеп кетті. — Губернаторы айда бастап барады?»
— Меніше аза еліндегі оны ас жауы Орта жзді ханы білммбет, — деді дабай. — Екеуіні арасындаы ба таласты…
— Жо, Орта жзді ханы бл іске жарамайды. білммбет білайырды лтіріп, бкіл Кіші жзді зіне арсы ояр аыма емес. Баса айсысы бар?
— Бара слтан… Екеуіні арасындаы шпенділік бірін-бірі наыз лімге иярлы жадайда. Оны стіне Бара слтан орыс алаларыны аза жеріне салына бастауыны бас айыпкері білайыр хан деп санайды, Кек алуа ол тайынбас…
— И, Бара слтан бізге де дос емес, «ол астына кірдік» деген анты р шыарып салма сз. Шын беріліп жрген ол жо. Міне, осы Бара слтанды пайдалану керек…
— Сонда маан не бйырмасыз?
— Баратан жоар онтайшысы нын срамайды. Раметін айтады, сені міндеті — Бараа бізді ойымызды сездіру… Жне Россия патшалыыны да уын салмайтындыына сендіру.
— Жоар мен орыс патшасы білайыр шін, Бараты дара асып, оа байламайды делік. Біра мндайда жайшылыта жек кргенмен, хан нын жотар Кіші жзді рулары бар емес пе? Бара олардан сескенбей ме? анша ккжал дегенмен, оан да жан керек ой.