Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
«Ай заман, заман-ай,
Тсті мынау тман-ай,
Істі брі кмн-ай
Осылай ол бір толап алды да, рмен арай нсерлете жнелді. Жырау салынып жатан бекіністер мен аза еліні болашаын толады.
Ол р сз шумаын латыран сайын, алпыста емес, жиырма беске жаа шыан жас жігіттей ызулана тсті. азаты ксем лдарынан, сіресе, Абылайдан ел амын ойлауды талап етті.
Жырау толауы отырандара нады ма, жрт енді домбыраны аысымен бірге имылдап, ызулана «Уа, пле!» деп осыла теселді.
Жырау бір мезет ел жайын емес, тек з басыны амын ойлаан хандарды сге келіп, кенет сзін бітірді де, олындаы домбырасын ашулана есікке арай
Бар жырау Абылайа тйіле арады.
— Бар сенгеніміз сенсі, Абылай! О жаыдаы тиытан тыламын деп, сол жаыдаы шыырауа лап кетіп жрме. Шршітті ызарынан орып, орыс патшасыны олтыына кірдім деп ант-су ішті. Ммкін, бны дрыс та шыар… Дегенмен, «кппен кеесіп пішкен тон келте болмас», жртымен аылдас.
Абылай нсіз тыдап отыр. аза даласы азір лкен обалжу стінде…
Орынбор генерал-губернаторы Неплюев Ор, Елек, Жайы бойларында орыс бекіністерін салып, аза жерін отарлау саясатын ола алса, Сібір генерал-губернаторы князь Гагарин де одан кейін алмаан. Ол бір мы жеті жз он шінші жылды зінде-а Бірінші Петр патшаа Ертіс бойына бекіністер салуды ммкіншілігі барын айтып хат жазан. Осыдан кейін бір мы жеті жз он сегізінші жылы Семей бекінісі, бір мы жеті жз жиырмасыншы жылы скемен бекіністері салынан. Бдан екі-ш жыл ткеннен кейін орыс солдаттары Ккшетау маын иемденіп, жиырмасыншы-отызыншы жылдары Амола, Баянауыл, араралы бекіністері трызылан. Бл бекіністерді бріне солдаттар келініп, Россияны шалай ткпірінен кшіп келген шаруалара жер беріп, енді бл араны біржолата оныс ете бастаан. Ал Смеке хан айтыс болан бір мы жеті жз отыз жетінші жылдан бастап, патша кіметі Амола мен Ккшетау арасына жол жргізіп, бекеттер салуа кіріскен. Бан он мыа таяу орыс жмыскерін сонау орталы Россиядан кеп тккен. Бл жол Ккшетауды тау- лы алаптарыны бойын уалай он жыл ішінде зер біткен. рине аза жеріні бл «блісінде» шонжарлар з пайын жібермеген. Жерлеріне жер осып ал- ан. Сйтіп, аза кедейі иянатты орыс генерал-губернаторымен бірге з би, слтандарынан да крген. атар оныстануа мжбр болан аза, орыс кедейлері мірді ауырлыын да, азабын да бірге тарта бастады. Осы иындыта туан бауырмалды атынас аыры екеуін бірдей апарып Пугачев ереуіліне осты. ділетсіздікке кнгісі келмеген аза аулына патша бекінісі мен хан ордасынан ел жылатан «крі ылыш» жасаы шыып трды. Біра алы халы дл бгін ыайлы саатын ктіп, Ертісті ары бетінде аза жерін шапалы алден Церенні жиырма мы скері транын білмейтін. Бар ары жеріні тарылып, малыны азайып бара жатаны. Жырау толауы да осыны айтады, халы та сол шін оны сзін ойлана тыдайды.
Ал халы кйзелісін з кзімен кріп отыран, ел амын ойлайды деген Абылайды кп ісі Бар жырауа тсініксіз еді. білммбет хана еріп, бір мы жеті жз ырыншы жылы, алден Церенге ттын болар алдында, Орынбор аласына барып, олдарына ран алып, «ол астыыза кірдік» деп патшаа ант беруі, содан кейін алден Церенні ттынынан айтып келісімен, арасында бір ай тпей, Абылай слтанны Неплюевке немере аасы Жолбарысты жіберіп «Россияа арсылы крсетпей, онымен сауда-сатты жргізуге бармыз» деп хат жазып бас июі — арт жырауды ойа шомдыран. Бл аз бол- андай, Абылай бір мы жеті жз ыры бесінші жылы Тобыл губернаторы А. М. Сухаревке «йсін руын да патша азамны ол астына алуларыызды сраймын» деп хат жолдаан. Бір мы жеті жз елуінші жылдары Абылай аза жеріне салынан орыс алаларыны жрмекелеріне зі атынаса бастаан. Ал Бара слтан білайыр ханды лтіргеннен кейін, оны орауды орнына, Кіші жзді ханыны азасына иналып, Бара слтанды «жауыз» деп, Орынбор кімдері білайырды балалары Нралы, Айшуа, Ералылармен кбірек аылдасып труын тініп Неплюевке таы хат жіберген. Осыны брі аза халыны амын ойлаан жырауа зірге тсініксіз жйттер.
«Абылай не айтар екен?» деп йде отырандар тына алды. Біра осы жртты басарып отыран Абылай з ойын аша алар ма екен? Ел лаы елу, аузынан шыан сз ерте жіпке тізілгендей боп теп-тегіс Орынбора, Тобыла, тіпті алден Церен отыран Ташкентке де ізін суытпай жетеді. Ол сзді сл кешігікіреп бодыхан да естиді. йткенмен, жауап бермей тыла алмасын білген слтан, енді Бар жырауа арай отырып сйледі:
— Ант-су ішті дейсі, лы жырау. Осындай антты «Жоара арсы ол ктермеймін» деп, ттыннан босанар алдында айын аам алден Церен онтайшыа да бергем… Ал бгін оны скерін зінен брын шаппашы болып отырмын. йткені мен шаппасам ол шабады. Сонда азаа мені ант-суымнан андай пайда?
— Жн делік… Ал батысы алай?
Абылай басын шайады:
— Орыс елі Жоар хандыы емес ой.
— Шршіт елі де оай емес. Бізге бріні де кші жетеді.
— Сол себептен де даламыза бекініс салдырып жатан жопыз ба? Россияа сйенбей, шршіттерге ттеп бере алмаймыз. Шршіттерді ойын онтайшыны зі айтан. Олардан енді Жоарды зі тыла алмай отыр.
— Шршіт бодыханы да бізді жерімізге бекініс салам десе айтесі, — деді Бар жырау.
— Онда соысамыз. йткені шршіт бізді ішімізге кіріп, орыс патшасындай бекініс салар болса, — деді Абылай, аза атаулысы л болар еді.
й іші таы тына алды. ытай бодыхандарыны жауыздыы аза еліне ежелден таныс. рт алан жерде жуырда шп шыпайтын, ытай жауынгері ткен жата тірі жан алмайтын. Талай уа халыты жтып жібергенде ытай бодыхандарыны тамаы аждааны тамаындай жалмауыз ке келетін.
— Бар аа, жалыз жолаушыа топ асыр шапса, жолаушы е алдымен айсысына ылышын сермейді? — деп срады Абылай.
— рине, е таяу аланына, слтан.
Бар жырау бл жмба адамны кім екенін енді тсінгендей Абылайа ойлана арады. аза елін ан асатан алдымен алден Церенді жебек. зге жауларын содан кейін барып ойланба…
Абылай кенет жанында тран оржынынан бзау терісіне салынан картаны алды.
— Міне, — мына жерде алден Церенні скері тр, — деді, — бір кні болмаса бір кні олар Ертістен бері теді. Сол уаытта ш жзді скері, міне, мына тстан кеп ш жаынан оршайды. Крсін сонда алден Церен осы апаннан тылып! Даян ханнан бері жоарлар немі бізді кк желкемізден шыып келген. Ал бл жолы оларды кк желкесінен біз шыамыз.
— Ертіс жаасына келіп, Кіші жзді батырлары соыса атынасады дегенге сенгім келмейді, — деді Бсентиін батыры Сырымбет.
— Неге? — деп еле ете алды тртба келген, Тараты батыры Байозы. — Орта жзді батырлары сонау Еділ алматарымен рсысып жрген жо па…
— Кімі бар ол жата рсысып жрген?..
— Жетім сары Шаша батыры Жнібек ше?
— Ойдйт дегені! — деді екі иыына екі кісі мінгендей жалпа жаурын, алша кеуде Сырымбет. — Жнібек алматармен рысса — зіні айын аасы білайырды жоын жотап отыр. ала берді Жетім сары Шашаты онысы хан аулымен аралас-ралас, Ырыз бен Торай зендеріні ірінде отыран жо па? Жнібекті аулы деген р аты… білайырмен жері де бір, суы да бір…
Абылай натпаан рай байатты: «Міне, немі осылай. Бізді жеріміз Ертіс, сені жері Жайы деп, бар аза быж-тыж боп блініп шыа келеді. Жо, мндай жртпен жауды жеу иын, е алдымен з еліні басын осып ал. Сосын барып жауыа тиіс. Сонда оны басын алай осу керек? отанына асыр тимей ел йысынан оянбайды. азіргі аза елі сондай. отанына тигелі тран асыр — таы алден Церен. Сен осыны пайдалан, бастарын біріктіре бер. Майдана бірігіп шыса, артынан ыдырауы иына тседі… Елі бірікпей жауды жеем деп міттенбе…»
Кенет жрт назарын аударып, йге Ертісті ары бетіне жіберілген барлаушылар кіріп келді. Оларды айтуы бойынша, Ертісті ары жаындаы Жоар лыстарына лі алден Церен скері келмеген крінеді. ркім р трлі жорамалдайды деді барлаушылар.