Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Біра аза трізді кшпелі елді онтайшысы алден Церен Абылай улыын бірден ты. азаты бас кші Соза тсынан шыатын Бгенбай бастаан, не болмаса Аралды жоары саасынан, — араалпаты кпе тсынан кеп тиісетін Жнібек сарбаздары емес екенін айтпай тсінді. Бас кш Абылай маайында деп ойлады ол. Бны Тркістанны кншыыс жаына жіберген ертлелері де анытап айтты. Бл кездегі жоар скер басшысы алден Церенні ортаншы лы Цеван-Доржи Соза пен азалыа кмекші скерлер жіберді де, зі он бес мы олымен Абылайа арсы аттанды.
Абылай скерінен брын келіп, ол Жааоран бекінісін оршай шебін рды. Ортада жаяу жасаы. Екі бйірінде жоарды жал йрыын ріп тастаан тапал жылысын мінген ататы атты скері. Цеван-Доржи б жолы тйе стіне орнатылан он бес жеіл зебірегін, Абылайды мы тлегітінен рылан кіле ер жрек атты скері
Алдында жау шебі барын білген Абылай, енді з скерін жая тсті. Жааоран бекінісін алуды бес мергені бар абанбайа жктеді, Сырымбетті о жа анаты, Баянды скеріні сол жа анаты етті. райсысында ш мынан атты скер. Оларды соынан сойылды, шиті мылтыты ш мынан сарбаздары бар Малайсары, Оразымбет батырлар. зі Саымбай, анан, Жанза секілді ерлерімен, жорыа алашы аттанан он жеті жасар Жанай деген баласымен шепті дл ортасында болды. арамаында аты шулы, ер жрек тлегіттерден ралан мы салт атты жауынгерлері бар. Бны басаратын «Алтайды абасы» аталан ер Сегірбай.
Жансыз жіберілген ертлелері арылы Абылай зіне арсы тран айын аасы алден Церен ліп, енді Жоар онтайшысы болан Цеван-Доржи екенін білді. Абылайды бл міршіге ерекше штігі бар. алден Цереннен аза жеріне Ертіс жаынан тиюді талап еткен де — осы Чорас руымен кілдес Цеван-Доржи. Абылай алден Церенні олына тскенде, оан лім жазасын сраан да — осы Цеван-Доржи. Бара пен білайырды штесуіне себепкерді бірі болан да — осы Цеван-Доржи. Ал кейін білайырды лтірген Бараты азатара бермей алып, біра тбі з елі жаына шыып кетуі ытимал деген ауіппен ткен жылы, яни бір мы жеті жз елу екінші жылы, у беріп лтірткен де осы Цеван-Доржи. Рас, Бараты луімен байланысты, Абылайды алдында ба таластырып кесе-клдене трар ешкім алмады. Сол кннен бастап Абылай Орта жзді бірден-бір билеушісі деп саналды. лы жзді біраз рулары да бны жаына шыты. Біра соан арамастан Цеван-Доржи Абылайды тісі кптен айраулы еді. Ана бір жылы білммбет хан алден Церен бітімге келіп, баласы білфейізді аманата Ташкенттегі онтайшы Ордасына алдыранда, уде бойынша аза еліне айтаратын Тркістан мен Сыр маындаы отыз аланы бергізбегендерді бірі — осы Цеван-Доржи. Егер сондаы бітім іске асан болса, бгінгі ан тгілмес пе еді, айтер еді. Цеван-Доржиді кткеніні зі осы майдан болса, сол майданды бгін Абылай ашпа!
рыс срсенбі кні та ата басталды. Абылай да, Цеван-Доржи да елшілер арылы уделескен мезгілдерінде з скерлеріне «аттан» деп бйры берді. Клденеі он шаырымдай жазы далада ан тгіс ырын тез-а ызып кетті. Жер дбірлете шапан аттар, таы млдір ауаны а жара ысылдай атылан сада оы, шиті мылты шаылы, грсілдеген зебіректер. Біріне бірі арама-арсы сермелген исы ылыш, бкір алдаспандар, соылан сойыл, батырларды болат денесіне ырш-ырш кірген кк найзалар. О тиіп, жан шыра кісінеген жылы, жан тапсыра алмай ыыранан жаралы жауынгерлер. Тс болмай-а майдан даласы ан сасыды. Аяыды басан сайын аттан лап жат- ан адам денелері крінеді.
Алып майданны екі жа шетіндегі Сырымбет пен Батыр Баян бастаан аза скері иын да болса ала арай жылжып бара жатаны сезіледі. Тек екі жаты екі бас олбасшысы тран майданны орта шебі мызыан жо. Таы:
— Аттан! Аттан! — деген ран шыты.
Сол саатта-а Сегірбай, Саымбай, анай бастаан слтанны мы жігіті зебірек оы жетпейтін алы жыылды сайдан шыа сала Цеван-Доржиды тран тбесіне арай лап ойан. Біра бір шаырымдай шапан кезде кенет грсілдей жнелген зебіректерден жауан жойын отар дл аттарыны мадай алдынан кеп грс-грс жарылан. Алдыы шептегі жз аралы ер жрек жігіттер ат-матымен омааса жер ауып, заматта арттарында келе жатан жау- ынгерлерге бгет болды. Кп салт аттылар алдындаы аттар мен адамдарды ліктеріні стіне кеп лады. Осы кезде зебіректер айта грсілдеген. Амал жо, лапылдап келе жатан алы ол еріксіз кейін шегінді. Абылай бйрыымен жігіттер таы шапан. Бл жолы да жзге таяуы аза тауып, аланы кейін серпілді. Зебіректі Цеван-Доржиды блай ала алмайтынын білген Абылай, енді шабуыл шебін басаша рды. Зебіректерге тікелей шаппай, оны ат таасындай оршап, жан-жаынан анталауды бйырды. Біра ш рет шабуыла шыып, е батыр деген ш жзге тарта ер жігіттерінен айрылан скер не істерін білмей, таы дадарып алды.
Бан Абылай:
— Япырмай, осыншама, азатан жауа шабар бір еркек кіндікті тумаан ба? — деді атты дауыстап. — айсы барсы?
Осы кезде топ ішінен «Абылай!» деген дауыс шыты.
Бл ран салан Абылайды он жеті жасар баласы Жанай еді. Ол тебініп ап, зебіректерге арай атой салды. Біра бдан брын грсілдеген тажалдардан бден ркіп алан астындаы басы атты кертбел, бала жігітті жау шебіне емес, бір бйірдегі жиде тоайына арай ала жнелді. Жрт таы тына алды.
Дл осы кезде, Абылайды зебіректерді оршаан жігіттеріні о жа тсынан Цеван-Доржи тран тбеге арай, басында кілі камшат бркі бар, абоз атты бір ыз бала «абанбай! абанбай!» деп ран тастап, суырылып шыа берді. Абоз ат ксіле сермеп келеді. ызды олында не сойыл, не найза жо, бар боланы тобылы сапты амшы. Осынау арусыз ызды ерлігін крген ызба алы топ, енді шыдай алмады, лап ойды.
— Абылай!
— Атыай!
— Ажол!
— араожа!
— абанбай!
— Абылай! Абылай!
«абанбай» аты аталан тста Найман жігіттері гуілдей шапан топты алдарында келеді. Зебіректер ортадаы топты алдыы атарына ана отарын жіберіп лгерді. Біра екі бйірдегі сойылгерлер сапы тез-а жетіп алды. Ар жаындаы жоар атты скері келіп лгергенше, тйелі зебіректерді тйе-мйесімен таптап кетті.
А болат сауыты жарылдап, Жалынйрыын ксілте Абылайды зі де шапты. Тбе басындаы онтайшы кк шатырын жинай бастады. Сйткенше болан жо, Жоарды шаян йрыты сары жібек жалауы шыыса арай шегіне берді…
аза скерлеріні тегеурініне шыдай алмай, жоарларды ттас ран шебі бзылып, енді майдан зілген жеке-жеке топтарды, олдарды айасына айналды. Осы кезде онсыз да ызыл ана боялан лем бетін брынысынан да ызарта тсіп, кн де батты. Екі жа ліктерін жинап кмуге рыстарын тотатты. Бгінгі кнгі рыста Жоар жаынан ырылан адам азатардан анарлым кп боп шыты. Осылай жоар мен аза арасындаы анды ай- астарды жаа белесі ашылды. Бл аза еліні жоар онтайшыларын млдем жеіп, атамекен жерінен ууды е алашы айасы еді.
Абылай з шатырына келгеннен кейін, баанаы алма зебіректеріне жападан-жалыз арсы шауып, бгінгі жеіске жол салан ызды іздетті. Бл абанбай батыр мен азаты батыр ызы Гауардан туан жас Назым екен. Блдіршіндей жас ызды осыншама ерлік крсеткеніне риза болан Абылай, беліндегі сом алтыннан соылан жаа белбеуін шешіп берді.
Абылай басаран осы соыс екі айа созылды. аза скері Жааоранды, Шымкентті алып Тркістана таяды. Солтстіктегі Бгенбайдан да Сайрам мен Созаты алды деген хабар келді. Батыр Баян олы да Талас зеніне таяй тсті. Жнібек батырды да олы араалпа жерінен жоарларды Сырды жоары саасына арай сырыта бастады. Енді амал жо, Цеван-Доржи Абылайдан бітім срауа мжбр болды. Абылайды да бл бітімге кнбестік лажы жо-ты. ш ай бойы, Арадаы йлерінен алыс жерде рысан аза жауынгерлері де бден ажыан-ды. Жорыа аттанан жауынгерлерді бестен екі блегі аза тапты. Бл жаадан басын осып, ел болып келе жатан аза жртшылыына осал соы емес-ті. Оны стіне Абылай бл жолы жеістерін Жоар хандыын шын кйретуді басы деп санамаан. аза хандары тгіл, ытай бодыханымен алысуа жарап келген жоар онтайшыларыны лі де кші мол екенін ол жасы білетін. ысылып бара жатса Цеван-Доржи ытай бодыханына бас иіп, сол шекарадаы кп скерін кейін шаырып, аза еліне тгеді. Тіпті єытайдан да жрдем алады. Сонда Абылай оан рыстан бден ажыан жігіттерімен алай ттеп береді? Таы бір естен шыармайтын жайт, кз болса келіп алды. Ар жаында ылышын жаладатып ыс тр. Шаруа жайын ойламаса да болмайды.
Абылай Цеван-Доржиды жіберген елшісін рметпен арсы алды. за сздерден кейін, Орта жзді ханы білммбетті арамаына Соза, Сайрам, Манкент, Шымкент секілді ш ай рысып жоарлардан тартып алан бірнеше алаларды алдырып, Тркістан шаары мен оны улиетін аза еліне тегіс айтарып беру мселесі алдаы уаытта таы аралма боп келісілді. аза елінен жоар онтайшысы алып тратын алым-салы клемі де жептуір азайтылды. аза хандарыны арамаына Сырдарияны тменгі жаы мен Талас зеніні Жаы аласы тран жеріне дейін айтарылма болды. рине, жоарларды брыны жадайы болса, Цеван-Доржи бны біріне де кнбес еді, енді амал жо кну керек. йткені оны арт жаында да ыс бойы йытап, жаз шыа басын ктерген айдаар трізді, кшейіп келе жатан ытайды бодыханы Цзинь-Лун бар…