Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
… И, азір аза жеріне жоар жасатары емес, ытайды кк темірмен рсанан алы скері келе жатыр. ытай империясын жер шарыны кіндігі деп санайтын, аспан баласы — бодыхандар шекара деген ымды тіпті білмейтін. ытай жауынгері жеткен жерді брі ытайдікі деп ойлайтын. Сол себептен де ытай бодыханы аза деген кшпелі елді зіні дегеніне біржола кндірмек боп, тосан мы скеріні бетін аза даласына арай бран.
Осыны алдында ана лы Жоар трагедиясы аяталан. Кршілес жоар мен азаты біріне-бірін айдап салып келген ытай мен Манчжурия билеушілері енді здеріне аянбай имылдайтын мезгіл туды деп шешкен. аза пен жоар бірін-бірі бден ансыратып болды деп ойлаан. Тек енді олара жаралы ос жолбарысты рып алу ана алан.
Бір мы жеті жз ыры бесінші жылы алден Церен лді. лы онтайшы лісімен оны балаларыны арасында таа таласу басталды. Бл таласты жеіп бір мы жеті жз ыры жетінші жылы таа алден Церенні ортаншы лы, наашылары Чорас а сйектеріне ара сйеген Цеван-Доржи сайланды. Бір мы жеті жз елу шінші жылды аяында оны зіні туан аасы Ламо Доржи лтірді. Осы жылдан бастап Жоар мемлекетіні іші ым-уыт таласа айналды. онтайшы таына енді алден Церенні немересі Амурасана мен Ламо Доржи ырылысты. Бл таласты, сіресе, Абылай жасы пайдалана білді. Ол кейде шешесі аза Амурасананы олтыына су бркіп, кейде Ламо Доржиа аздаан атты скер беріп, аза еліне бден тізесі батан Жоар мемлекетін біржола лсіретуді кздеді. Аырында ытай бодыханыны кмегімен Жоар онтайшысы Амурасана болды. Біра бл кезде Жоар империясыны тадыры шешіліп те алан-ды.
ытай бден жаулап алып, алтын таа зіні Цинь династиясын отырызан Манчжурия феодалдары ытай бодыхандарыны басыншылы саясатын айтадан жандандырды. ытай мен Жоар арасындаы деттегі бір антгіс жанжалды сылтау етіп, Фу Де мен Чжао Хой генералдар басаран ытайды тосан мы скері Жоар жеріне баса-кктеп кірді. Бл жолы ытай-манчжур скеріні жорыы деттегі рыса самады. Екі айды ішінде ытай императоры Цзинь Лун жіберген тосан мы скер зінен ш есе кем жне блшектенген жоар жасатарыны кл-таланын шыарды. Бір миллиондай халын ырды. Сйтіп бір кездегі кшті кшпелі мемлекет біржолата рыды. Амурасана бас сауалап аза жеріне ашты…
Кеше ана з олымен бауыздама болан наашы жрты оны рметпен арсы алды. Абылай стіне й тігіп, алдына йірлей жылы салды. Біра кп кешікпей Амурасана сол жылы аза жеріне ытайлар келген лы апат — ара шешектен Тобылда айтыс болды.
Сйтіп шыыстаы бір айбынды мемлекет крер кзге рып кетті. Жоар апасынан соан жел аза даласына за уаыта дейін жылымшы ан мен лікті сасы иісін кеп трды. зын аралар енді сол ан иісі шыан жаа арай шты…
Мны крген аза елі шошып кетті. ытай мен з даласыны арасында тран жоар хандыыны жо болып кетуінен андай ауіп туанын ол бірден ты. Енді шыыса рке арады. ытай бодыхандары мен аза батырлары брын да сан шайасан. Тіпті ытайды Тан династиясы кезінде де аза елі ш жз жыл кресіп, жегізбеген. Рас, ытай скеріні кейбір кезедерде азаты кне жері Ккше теіз — Балаша дейін жеткен шаы болан. Біра тратай алмаан. Содарына кйген ала, кйзелген даланы алдырып айтып отыран. Ал бл жолы ытай бодыханыны анішерлік ылыы згеше крінді. Енді аза елі алыстаы аждааны ысыранын ана емес, арандай ашан аузынан анжардай тістері асиып, зін жтуа келе жатанын білді. Сол себептен де, брын аза жерінде орыс бекіністері салына бастаанына кмнданып келген Бар жырау:
Шршіт келеді деген сз бар-ды,
Кктен тскен трт кітап
«Енжіл» атты клмда,
Егер шршіт келмесін,
Егер шршіт аптаса,
Алып бір жейді атарып
Кмулі крден денеді, —
деп, ытай скеріні орау асырдан кем емес жауыздыын айтып, жртты кні брын лы айаса шаыра бастады. аза еліні басына бл кезде таы бір ара блт тне тскен. Бл ара блт оан хандыы жаынан келе жатты.
Ел блігі ашанда болса билеушілерден шыан. Жоар мемлекетіні жойылуымен байланысты, Сырды жоары жаында кшіп жрген ыпшатарды міршілері Нарбота би мен Ерден батыр Ташкент, Тркістан, Арыс секілді Сырды орта тсындаы алаларды оан хандыына кшуіне кмектесе бас- тады. Бл алалар жоар онтайшысыны арамаынан босанса да, енді оан хандыына баынышты болар аупі туан. оан хандыы да енді Ташкент пен Тркістан улиеттеріне жататын шаарларды біртіндеп басып алуа айналды. аза еліне екі жаумен алысар ауыр кн туды.
Жоария мен ашарияны оай алан ытай бодыханы аза жеріне ана емес, тіпті Самарант, Бар, Хиуа, оана да ауыз салуа баратынына Абылай шек келтірмеді. гізге туан кн бзауа да туатыны кмнсіз. Сол себептен де Абылайды, ккжал асырды бір шабуынан алмайтын Ерден мен Нарбота билерді рекеті емес, атерлі аждаа ытай бодыханы обалжыта берді. Ал, Самарант, Бар, оан міршілеріне аыл кіріп, бан келіп осыланша, аза даласы айдаарды ешінен тіп кетпесіне кім кепіл? Міне осыны ойлаан Абылай жаз ортасы болмай ш жзге ран салып, бар йгілі батырларын жинап, Ккше теіз тбінен кншыыса арай алы олмен жорыа аттанан. Ілемен жоары ктеріліп, мырсадай аптап келе жатан Чжао Хой мен Фу Дені скеріне арсы жрген.
рине, Абылай ытай империясын жее оям деп ойлаан жо. Онда баса да ой бар еді. аза еліні басы ашанда сырттан жау келгенде ана бірігетін, Абылай содан міт етті. Кешікпей слтан жорамалы шындыа айнала бастаан. «ара ытай озалса — аырзаман болады» деп бесіктегі баласына сиет айтып орытып, аза рулары келе жатан жауыны шын ауіпті екенін тсініп, бастары бірігуге айналды. Басыншы жаудан аман алуды бірден-бір жолы ш жз боп одатасуда ана екені айындалып алан. Сондытан да Абылай саясатыны жаршысы Бар жырау:
Шршіт келсе, Сыра кш,
Ішетын суы бар
деп, жан сатауды жолын ана айтып оймай:
Бл, бл йрек, бл йрек,
Бл йректей болыыз,
Судан суа шйгумен,
Клден клге оныыз.
Айнала алмай ат лсін,
Айыра алмай жат лсін.
Жат бойынан тілсін,
Брііз бір енеден туандай болыыз, —
деп ел бірлігіне шаырды. Ел бірлігі — жау бетіне стар алан. ытай скеріні аза жеріне кіруі, аза ымында — ордалы жыланны келуімен те. Осындай жадайда а тйені майдан ашылар жаа арамай ырындап жатуы жрта тсініксіз-а. Бл андай ырым? Бны сыры тек зірше Абылайа ана аян…
… ыр басында тран Абылай енді Бар жырауа брылды.
— Жырау, бгін а тйені ырын шгіп жатанын крдііз бе? — деді ол, — жамандыты белгісі болмаса нетсін…
Бар жырау ытай скерлеріні тртінші рет шабуыла шыанын арауда еді. ара рттай аптап келеді. Бір азаа жиырма ытай жабылалы келе жатыр. Басым кшке шыдай алмай, аза олыны бір жа шеті жапырылып кейін шегіне тскенін Бар жырау жаа аарды. Бірте-бірте аза скеріні халі иындай берді. мір бойы ішер аса жарымай ткен, біра з міршілеріні зорлауымен соыса келінген ытай скері шабуыла шыанда лген тірілгендерін білмейтін. лде орлы мірден лгендерін арты кре ме, арсы жауан оа кеуделерін тоса, немі ала мтылатын. Осыны кріп тран Бар жырау Абылай сраына асыпай жауап айтарды.
— асырдан орыан ойшыдан жасы кзетші шыа оймайды. Жауыды жегі келсе, е алдымен зіе-зі сен. йтпесе бріміз бірдей апата шыраймыз.
— Кілімде бір кдік бар. Одан алай тылам?
— Жеетініне сенбей майдана шыан олбасшыны мірі за болмайды. Ондай кеселді бір ана емі бар…
— Ол андай ем?
— Ажал.
— Ажал?
— И, ажал. Ол андай дауасыз кеселден де тарады, — деп Бар жырау аза олыны жапырылып бара жатан анатын крсетті. — Шап азір ана тса! Не ажал табасы, не зіе-зі сенбейтін аурудан айыасы.