Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
лемді тітіренткен Аса Темір мірші зираты «Гр мірді» асында, зімен бірге алып жрген сырлы хан таында аза даласыны міршісі Туекел отыр. Кншыыс жаындаы лыбек мнарасыны стінде жылы йрыыны ос уыс ылы байланан А Орданы а туы желбірейді. Хан жанына Есім, джек, таы солар секілді слтан, би, батыр, асаалдар бірінен со бірі келіп, тжім етіп жатты. Хан кзі лдекімдерді іздеп, аыры алы топ мырзалардан шеттеу тран ия пен Тяты тауып алды.
— Жауды жеуге тетік болан, міне мынау ос брі, — деп Туекел ия пен Тяты крсетті. — Жауа блар аш бркіттей шйілді, ккжал асырдай шапты! Бхар маралыны тсін анжардай тырнаымен жыртан анды кз барыстай, жау шебін кл-талан етті!
Хан ишаратымен бл екеуіне узірлері олжаа тскен
— А Орда — сендерден бдан да зор ерлік ктеді! — деді Туекел. — андай тілектері бар, айтыдар? Брін де беремін!
Сзге жаындау ия батыр сл ала шыып тізесін бкті.
— Бізді арамаымыздаы екі мы жігітті кпшілігі малшы-егінші… Іштерінде темір стасы, ааш шеберлері де бар. Солара елге айтып, з шаруаларына кірісуге рсат етііз, тасыр хан.
арадан туса да ия батырды даусы тегеурінді шыты, лаа ран танадай тына алан тыныштыта, жрт ызалана алан хан тісіні шыыр ете тскенін ап-аны естіді.
Бхар ханы Абдолла бл кндері о тиіп жараланан жолбарыса сайтын еді. Хан Бхар, Хиуа, Балы, орасан тгіл, зіне баынышты жерді брінен скер жинауды бйыран. Бір ай тпей сан жетпес алы скер Самарант пен Бхарды ортасындаы Зеравшан жаасына шатырларын тікті. Бір кні, жарасы лі жазылмаан Абдоллаа блік шыарып жрген баласы бді-Мумин келді. Шатыра кіре тізе бгіп отыра алды.
— Сені жрегіе жара салан мені бір білместігімді кешір, ке, — деді. — Бгіннен бастап е адал лы боламын. Міне нан, міне ран, бдан былай арай сені айтаныды екі етпеймін!
Абдолла хан шын артайан болуы керек, кзіне жас алды.
— артайанымда жалызымды крсетіп, атесін кешіруге ммкіндік берді, алла таала, мныа да шкіршілік, — деді ол шын жректен. — Мрагер жалызым асымда, бар тілегім орындалды, азір ліп кетсем де арманым жо!
Бхар секілді асиетті хандыты басаруда андай жолдар, андай сырлар барын крі хан лына за жыр етті. пия сырлар да аз емес екен. Содан кейін барып шаршап кеткен хан лынан анандай жерде тран мырадаы жзім шырынын йып беруді срады. лы кесіні тінішін орындады. Сл брыла трып, жзім шырынын кесеге йып кеп берді. Алла таала оны жаа ана «азір ліп кетсем арманым жо» деген тілегін орындаысы келген болуы керек, баласы берген шырынды ішісімен, Абдолла хан ырылдай беріп жастыа шаласынан тсті. бді-Мумин кесіні бетіне тесіле арап, зын, жіішке саусатарымен кзін жапты. Содан кейін кесені тбінде алан шырынды шатырды бір брышына йып, орнына апарып ойды. Далаа шыан со «йытап кеткен ханды оятпадар» деп бйры берді де, скеріне арай аядады.
Тек кеш таянанда ана кзет бастыы хан шатырына кірді. Жасты стінде шаласынан жатан Абдолланы бетіне кзі тсіп кетісімен н-бойы дір ете алды. Бкіл лемге аян сл езу тартып клімсірейтін ишараты езуінде. Таы да біреуге лім жазасын айтып жатандай.
О дниеге сапар шеккен кесіні жанына бді-Мумин бірінші боп келді. Саалынан жасы соралап отырып, зын саусатарымен кесіні езуіндегі клкісін уалап кетірді. мірді неден лгенін білуге шаыран Бхарды алым дрігерлері «Патшаны патшасы Абдолла жрегіні кенет тотауынан айтыс болан» деген орытынды шыарды. Сйткенмен, алы бара арасында «баласыны ауру кесіне берген жзім шырыны» жайындаы ауесет сздер де тарап жатты.
Пуескеге жегілген сегіз ара ат Абдолланы пыраын Бхара алып келді. асиетті діни Бхарды мыдаан мешітіні асындаы минареттерден мыдаан ишан, молдалар алла тааладан Абдолланы кнларын кешіруін срап, шаарды азан-азан етіп басына ктеріп азан шаырды. Екі кннен кейін Абдолланы табыты ожа Нахшбандиды ататы мазарыны тас еденіне ойылды. Бл христиан есебі бойынша 1598 жылы, ал хаджири есебі бойынша 1006 жылы болды. Ертеіне Бхар таына Мхаммед дініні жаа ораншысы, мртебелі бді-Мумин мір келіп отырды…
Самарантты алан Туекел аралы Бхарды шабудан дайдан орып бас тартан жо. Мндай сылтауды сол кездегі тарихшылар ойлап тапан-ды. Ханны Бхара аттанбауына себеп болан ия пен Тя батырларды жне соларды соынан ерген жртты ылыы еді. Самарант шаарын алу тойы бітісімен, ос батыр здеріні жігіттерін ертіп кейін айтан. зге аза батырлары басаран скерді кбі бларды соынан ерді. Жауынгерлер жат елге барып ала тонааннан грі, елдеріне айтып, атын-балаларын асыраанын жн тапан. Ырына кнбеген жандарды жазалауа Туекелді батылы бармады. йткені шегінушілер тым кп еді. Кпке топыра шаша ала ма, аыры Самар- анттан кетуге бйры берді.
Ташкентте де аза атты скері кп кідірген жо. Бларды кпшілігі кшпелі рулардан боландытан ыс ыстауа, жаз жайлауа шыу керек екенін жадыларына стап, ауылдарына жеткенше асыты. Туекел хана шаарды апасын ашан Ташкент трындарыны арасында да ккіл кбейе бастады. Хан удесін бзып, жеілген алаа салан салыы бараа ауыр тиген.
Ал салысыз соысты жргізе алмайтынын білген Туекел осылай істеуге мжбр болан. Туекелді бл рекетіне арсы топты басаруа Абдолланы жаын туысы Хазретслтан мфти кіріскен. бді-Мумин де тышылары арылы Ташкент трындарына алым-салытан млде босатамын деп тірік уде беріп, жаа бысып жана бастаан халы наразылыын рлей тскен. Туекел рі ойлап, бері ойлап Тркістана айтуды жн крді. з ордасына келгеннен кейін Ташкент улиетінде не болып жатанын тек алыстан баылап ана отырды. Кей жадайларда болмаса, Ташкент ісіне кп кіріспеді.
Алты ай тпей, тсегінде йытап жатан бді-Муминді бхарлытар балтамен шапылап лтірді. бді-Мумин Шайбани рпаынан шыан е аыры Бхар ханы еді. Осымен Бхардаы Шайбани рім-бтаыны ханды жолы аяталды. Енді Бхар ханыны алтын таына Астраханнан ашан хандарды біріні тымы Жармхаммед отырды…
И, кесін лтірген хандарды жазмыш одыран емес. Жнібекті лтірген Бердібекпен Батый рпаыны Алтын Ордадаы ханды дуірі біткен. лыбекті лтірген Латиф пен Аса Темір рпаыны Самаранттаы хандыы аяталды. Міне, енді сондай жадай Бхардаы Шайбани рпаына да туды…
Туекел ханны да кткені осы кезе еді. Оан Жиембет жырау «хан кеселіне» шыраан екенсі деп дрыс айтан. Біра Туекел мндай соыста халыа сенуді иын екенін тсінген-ді. Халы з жерін ораанда табанды да, кшті де. Ал баса елді жерін тартып алу шін соысып крші, е ер жрек деген батырды зі тірегінен айрыландай, босаси алады. Оны орнына жауы он есе кшейе тседі. Осындай жадай Самаранттан табылан бір кне кітапта да айтылан. з жері — скер кшіні млдір блаы.
Осыны біле трса да Туекел хан таы жорыа дайындалды. Оны олындаы скеріне ырыздан шыан бай-манаптарды жасатары мен отстік ашарды ханы бдірашитты жауынгерлері осылды. Барлыы жз мы скер, Самарант пен Бхара аттанды. Біра енді блара ешкім шаар апасын ашан жо. Трын ел келе жатан скерден азы-тлікті, мінер ата деген шбін жасырды. Барлыын кшпен алуа тура келді. Мндай жадай скерді тртібін бзады, лсіретеді.
йтсе де мырсадай аптаан алы ол алашы арынымен Ташкентті, Самарантты алды. Енді Бхарды зін оршады. Бетпе-бет ашы майдана шыуа кші жетпейтінін сезген Жармхаммед хан Бхар шаарыны ескі бекінісіне кіріп алып, арсылы крсетті.
Осындай бірін-бірі адыан рыс жиырма кнге созылды. Сйткенше шілдені сарша тамыз ыстыы келді. Сол жылы жаз, Мауреннахр жерінде те ысты болды. Тбеден кйдірген кн мен кнгей жатан аырап соан аыза желден, онсыз да шбі шамалы Бхарды жері кйген йадай таыра айналды. Кнні ыстыынан ара жерді зі шатынап жарыла бастады. Тебінге йренген азаы жылы абыралары ырсиып, зер жретін халге жетті. Аыры екі жз жылды ішінде жат жерде соысып, баса елді амалын алып йренбеген, аза, ырыз, йыр сыпайлары, бл соысты здеріне тіпті керек емес екенін енді тсініп, ккілдей бастады. Оны стіне кнні ыстытыынан скер арасында іш ауру пайда болды. Енді аза сыпайлары Бхарды алудан грі, здеріні елі алан теріскей жаа телміре арауды шыарды. Баяы ия айтан кйге жетті. Туекел хан Бхар маындаы елді немі талап, осыншама скерді оректендіруді исыны болмайтынын ып, амал жо кейін шегінуге бйры берді. аза скері Самаранта келіп бекінді. Бл кезде Хиуадан алы скермен Жармхаммед ханны інісі Баимхаммед слтан келіп, Бхар скеріне осылды. Енді екі жаты кші тедесіп алды. Бірде бхарлытар, бірде тркістандытар жеіп, Самарант тбіндегі айас бір айа созылды. Осындай бір тнгі рыста Туекел хан атты жараланды. Кні кйіп тран Мауреннахр жерінде жаз бойы соысып бден ждеген аза скері амалсыз Самарантты тастап, Ташкентке келіп бекінді. Бл арада да рыс саябырлаан жо.