Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Осы кезде, бкіл Сібір жерінде Строган деген кісіні аты жер жарды. Бл Сібір жерін а патша анауа берген Строганов саудагерді есімі еді. Ол бкіл Сібірді шетіне сауда алаларын, оймаларын сала бастады. Сол оймаларды жне жан-жаа жргізе бастаан сауда керуендерін орауа Строганов тек казак-орыс жасатарын пайдаланып ойан жо, кршілес аза ауылдарыны кп жігіттерін де жалдады. Бл аза жігіттері Сібір саудагерлеріне аза еліні жылысын, ойын, жн-терісін бірінші сатушылары болды. рине, орыс шекарасындаы саудагерлер аза еліні лі затын тым арзан баамен алды, біра бл сауда-сатты дала жртына тек Бхар, Хиуа, ргеніштерге ана емес, зімен шекаралас орыс еліне
Ал Жоар скеріні аза жеріне енуі тек аза халына ана емес, онымен кршілес елдерге де иын тиді. Сібір алаларында суы желді лебі сезілді. ырыздар тау арасына ашуа мжбр болды. араалпатар ыысып, азаты босын ауылдарына оныс берді. Жоарларды енді Ташкенттен бері арай аттанар деп ауіптенген збектерді де берекесі кні брын кетті…
сіресе бл жадай Еділ бойындаы алматара иын тиді. Еділ мен Жайы бойындаы азатарды жайылымын басып алуды арман еткен алматар, Жоар шабуылыны алашы кезінде азатарды ойраттардан жеілуін тілеген-а еді. Біра бл міттері аталмады. Жоардан шегінген азатар малына жайылым іздеп, енді Еділ мен Жайы зеніні бойына арай беттеуге шыты. Ал Россия саясатшылары кншыыс-отстік жаындаы азаты лы даласында болып жатан уаиаларды сырттай баылаумен болды. Россияны бл кездегі рекеттері зге кездегісінен тіпті басаша келді. Оны р имылында енді сабырлылы, алысты артын баушылы байалды.
рине, аза еліні басына ара тнек туан илы кезеде, кншыысынан Жоар скері, кнбатысынан — Еділ бойындаы алма нояндары, солтстігінен башрт бекзадалары, отстігінен Орта Азия хандары аза даласын борша-борша етіп бліп алса — Россия секілді лы мемлекет зіні оматы лесін, арыстан лесін, згелерден лдеашан тартып кеткен болар еді. Сйтуді азір де кезі келіп тр. Сз жо, Бірінші Петрден брыны Россия патшаларыны айсысы болса да дл осылай істер де еді. Ал, Бірінші Петр патшадан бастап Шыыс істеріндегі Россия саясаты басаша рыла бастаан. Бл тере де жне алыса ол сермеген саясат еді. Оны кп шешімдері сонау трт мхитты жааларына бірдей анат жайан зге лы мемлекеттерді саясаттарымен ат-абат келіп тйісіп жатан. Сол себептен Россия, Азияны жрегі — Орта Азия- даы рекеттерін зірге досты арым-атынас пен сауда-саттыты жндеуге жмсап, алдаы болаша уаиаларды табии шешімдерін ктуде еді.
Біра бл саясат аза елін басып алуа шыан жоар шабуылын то- татан жо. аза елі батысынан да, шыысынан да тікелей жрдем ала алмады. Тек з кшіне сенуге тура келді.
Бгенбай батыр атты толу стінде еді. Ол ауыл сыртына шыып, кп жрді. азір, міне, тбе басында отыр. Ой-иялы сан саа жгіріп, кз алдынан Жоар шабуылы басталаннан бергі талай шайастар елестеп тті, сіресе Шно-Дабо ноянмен екеуіні арасындаы айас есінен кетпеді.
… з басына біткен шынардай, мызымас берік Бгенбай атыны басын кейін брып алды. Астындаы омырауы есіктей биік кре айыр, ораыта брылды да, тяыны астындаы мды ошатай ойып, айтадан шапты.
Нардай а боз текежаумыт мінген Шно-Дабо ноян да атыны басын брып лгірген екен. О да азынатып келе жатыр…
Бгенбай мен Шно-Дабо аттары зегілесе таалып кеп аланда, олдарындаы бзаубас ара шопарларын біріне-бірі таы сілтеді. Б жолы шопарларды шойын бастары біріне бірі дл тиді, аямай ран ос батырды алып кшіне шыдай алмай ыл мойындарынан шорт сынып, екі жаа шып тсті.
Аттарыны басын айта брып, екі батыр бір-біріне арсы мтыланда, бларды олдарында енді сала лаш кк рыш алдаспандары жар-жр ойнады. зегілес келіп екеуі алдаспандарын атар сермеді. Біра ылшылдаан кк рыш анша ан саынанымен, екі батырды денелеріне дарымады. Біріні жзіне бірі тиіп, ша етіп те берді. Батырлар аттарыны басын брып алып айта шапты. Бл жолы олар а кбік атып, ара терге малынан жйріктерін бір орнында шыр кбелек ойнатып, за уаыт ылыштасты… Аырында алдаспандарыны жздері майырылып, екеуі де бл алыс-жлыстан айнып шыты. Екі батыр е алашы кездескен беттерінде-а сада тартысып, найза салысан. Садатарыны жебелері шынжыр сауыттарын бзып те алмады. Ал найзаларыны смбіл штары болат аландарына ша-ш тиіп, тез-а майы- сып, істен шыып алды.
Осындай бірін-бірі жее алмаан теке-тірес, биені екі сауымындай уаыта созылды. здері де бден лсіреп, ара терге малынды, аттары да болдыруа айналды.
Енді блар аттарынан созыла тсіп, ылшылдаан а семсерлерін жаладата бір-біріне арсы жаяу мтылды. Те кш б жолы да бірін-бірі жібермеді. арулы олдарды сыуына шыдаспай, алаандары жазылып, болат анжарлар жерге сусып тсіп, аыры блар оян-олты алыса кетті. Тобытан келетін жмса мды кешіп жріп, бірін-бірі жамбаса да алды, іштен де шалды, ктеріп ап жерге де рды. Біра бдан да ештее шыпады. Пара-пар келген алып кш бірін-біріне жедірмеген. Кн шыа алысан ос арлан сске ауан уаытта ана барып, бден дымдары рып, екеуі екі тбешік мны стіне лсірей лады. Біріне-бірі алдырмайтынын сезген ос батыр майдана айта шыпады. Орындарынан тлтіректей трегеліп, анадай жерде тран аттарына кетіп бара жатып, уделескендей екеуі де бірдей кілт тотап, арттарына арады.
— Бгенбай батыр, — деді Шно-Дабо, — жекпе-жек алысып крдік, екеумізді де арымыз таза. Ендігі жерде кімде-кім жолын табады, сол лтіреді. Абайсыз жріп, апы алма!
— Жарар. Сен де арманда кеттім деме!
Осыдан кейін екеуі аттарына мініп, бірі кншыыса, екіншісі солтстікке арай желе жортып кете баран.
Бл екеуіні арасындаы шпенділік, жас Шно-Дабоны аза жеріне е алашы шабуыла шыан кезінен басталан. Содан бері блар сан айаста бетпе-бет кездесті. Біра бірін-бірі жее алмай-а ойды. Бойа біткен алып уат пен ызалы кек аыры кеп жекпе-жекке шыарды. Біра б да ерегес бсін шешпеді.
йткенмен астасан ос батыр бес жылдан кейін айта кездесті. Арыс пен Бадам зеніні арасындаы адырлы, бйратты ойлы-ырлы ке дала ш жзді атты скеріне лы толан. Бадам зенінен бес шаырым жердегі «Орда басы» деген биікті стінде аза жасатарыны олбасшысы — а боз атты білайыр тр. Алды да, арты да, кз жеткен жерге дейін, алаандаыдай айын крінеді. Кнгей жаында ара блттай ттасан жоар скері. Бріні алдында Шно-Дабо ноянны зі. Тау етегінде есік пен трдей ара кк сйглік мінген Бгенбай. Екі кзі скеріні алдында жрген Шно-Дабода. Сске ктеріле дабыл рылды. Екі жа бірдей лап ойды.
Б жолы рыса отыз мыдай жауынгер атысты. Соыс бесінге дейін созылды. Адам аны таы да судай аты. Таы сан ана баласыз, сан бала кесіз алды. Бл Аыраайдан кейінгі е лкен айас еді. азатар б жолы да жоар скерін одырмай жеді. Кн ясына она жоар скері Бадам зеніні ары бетіне арай ашты. Міне, осы арада Бгенбай мен Шно-Дабо таы кездесті. Бларды б жолы кездесуі заа созылмады. дісін тапан Бгенбай, жоар нояныны дл олтыыны астынан кк смбілі найзасын мытап адады. олты астыны сауыты жалау еді, шы біздей кк рыш Шно-Дабоны меніне бір-а жетті. Ноян ат жалын шып алды. Жерге лап та тсетін еді, иесіні тізгінін босатып жібергенінен бір смдыты боланын сезген ара айыр мол сулы, кбік атан Бадама кмп берді.
олтыынан шапшыан ызыл аны ат жалын бояан Шно-Дабо кенет есін жиды. Ары бетке таяп алан екен. Бны келуін ктіп жаада тран немере інісі алден Церенді крді. олында шойын басты шопары. Шно-Дабо жанталасып атыны басын кейін брысы келді. Біра сол стте есінен айта танып кетті. Астындаы айыры ос аяын жар ернеуіне зора іліндіріп, ары бетке шыа берді. Сол стте алден Церен де шойын шопарымен Шно-Дабоны дл мадайынан ос олдап кеп рды. Миы брырап, басы кл-талан боп шып кеткен ноянны денесі ат стінен сырып, срылт толына кмп етті. Кбік атып брыраан асау аыс тірісінде олы жетпеген аза жеріне енді оны лігін алып кетті.