Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
— Бар! Бар! — деді алден Церен, срылт суды ызыл ана бояп аып бара жатан лікті сыртынан шопарын білеп, — кр енді алтын татан дметіп!
Сйтті де кншыыса арай шаба жнелді. зен жаасынан зай бере, оан баса бір ноян арсы кездесті.
— Шно-Дабо баадЇрді крмедііз бе? — деді ол. — Аты скер соынан шауып барады… Жау олынан аза таппаса игі еді.
— аза тапса естілер еді ой, — деді алден Церен. — Аты бос кетіп бара жатса, зі аза арасында алан болар…
алден Церен артына брылып арамастан, атын тебініп жріп кетті.
«Шно-Дабо аза жерінде алып ойыпты» деген аыз, міне, осылай туан.
Бгенбай батыр халын ан-жоса еткен асынан, алден Церен зіні Жоар таына
Тбе басында отыран Бгенбайды есіне енді Бар жырау айтан бір гіме оралды. «Осы бізді Бар шынында улие ой!» деп ойлады ішінен. Ол сонау «Атабан шбырынды» кезіні зінде-а: «Біз жоарларды тбінде жееміз» деп еді. Сол айтаны дл келді.
Шно-Дабо лген рыс шынында да, Жоар басыншыларыны аза олдарынан мытап тойтарыс алуыны басы еді.
Туке ханды з кзімен крген Бар жырау бірде жорытан келе жатып, бан:
— Есіде болсын, ртамын деп ылышын сйретіп келген жау, рашан да зіне сол жерден ажал табады. Халы оштамаан ділетсіз соыс, тбі, Жоар онтайшысыны кйреуімен бітуге тиіс.
— Сыбан Раптанны бл шабуылын халы олдамай отыр ма?
— олдаса, соыстан олжа табам деп, бала-шаасын шбыртып, бар жо- ар осы маа кшпес пе еді?.. аза жеріне онтайшыларыны дмпуімен тек скері ана келді… Біра басыншы скер, анша айбарлы боланменен, жат жерде за орныып отыра алмайды. Халы жатамаан соыс ашан да шапыншыларды кйреуімен біткен. Бл — тарих аидасы. тте не керек, ел басарушы кштілер сол тарихи сабаты естерінен шыарып алады. Басаны былай ойып, аза хандарыны кейбіреуі бтенні жерін басып алам деп жріп, сол жат жерде аза тапан.
— Сіз кімді айтып отырсыз? Сонау кне заманда болмаса, зім ес білгелі аза скері бтен елді шапты дегенді естігем жо.
— Естімесе мен айтайын, тыда.
Бгенбай оржынын шынтаыны астына сап, ыайланып жатты. Бл гіме Жоар олын адыан бір лкен жорыта болан. Жырау Ханазар хан лгеннен кейінгі хикаяны бастап та кетті.
— Ер азбай, ел азса — айдын клді суаланы. Ел азбай, ер азса — зор бйтеректі лааны, — деп бастады Бар жырау аза еліні лы шежіресіні бір тармаын. — Бйтерегі ласа — ааш орнына ааш седі. Айдын клі суалса немен толар есесі? Ер бзылса да ел бзылмасын. Бзыланды тзетеді. Тзелмесін жер етеді.
— Туекел слтан Абдолла ханнан ашан бетімен, — деді ол сзін жалап, — Талас зеніні бойындаы Дулат еліне келген. Мнда Есім слтанны шешесі, Шаайды зіне ермей алан бйбішесі Балайым Бикені аулы бар еді. Содан кейін Туекел айын жрты араспандаы ыпшаа барды. Одан Сарайшыа сапар шекті. Мнда мегерлік дстрімен, Ханазардан айрылса да, лі де болса толысып отыран Аторынды тоалдыа алды. Аыры, адуынды Балайым Бикені ыпалы жретін Жетісуды теріскей іріндегі лы жзді рулары мен Ноайлы, ыпша, оырат билеріні олдауы арылы арада ш жыл ткенде лкен Орда таына хан боп ктерілді.
— аза елі Туекелді ткен кнсін кешіріп, лкен Орда тірегіне шоырлана бастады, — деді Бар жырау. — йткені оан басын осар ер керек еді. Ойпатты тасын басанда, не орманды рт аланда асыр мен оян, бы мен жолбарыс апаттан тылма боп бірге ашады. аза елі ол кезде осындай жадайда еді. Жан-жаынан аптаан жаудан тылуды жолы — таы да тек бас бірлігі. Бір жаадан бас, бір женен ол шыарып, бір ерді соынан еру ажет болатын. Ондай адам Абдолла жаындаы кесі Шаайдан блінген ба-дулетке арамаан ер азамат Туекел. Осылай деп бекзадалар халыты ындыран. Осылай деп бкіл туан-туысы, аа-інілері де дріптейді. Жалыз ауіп Шаай болса, о да жаында дние салан.
Бл кезде, рине, Бхар ханы Абдолла да текке арап жатпады.
Бхара арсы ктерілген ебекші жртты ана бояп, басты. Хандыыны отстігіндегі Бадахшанды, батысындаы орасан, Гилян, Хорезмді зіне біржолата баындырып алды. Шыыс Тркістана аттанып, ашар мен Жаркентті аямай шауып, кп мал-мліктерін олжаланды. Енді алдында Сырды орта жне ая шеніндегі алаларды баындыру ана алды.
Осы екі арада Абдолла хан мен оны баласы бді-Мумин арасында бір хандыты екіге блген аразды аулап кетті. Абдолла хан болан кннен бастап, бді-Мумин бкіл Балхыны мегеріп келген. Оан енді бл билік аз крінді, бкіл хандыты билегісі келді.
Сйтіп Бхара хандыыны кші екіге блінді.
Осы жадай енді аза хандыыны кшеюіне, Тркістан саясатына тікелей атынасуына кп кмек берді.
Сйткенмен де аза даласыны халі иындай бастады. ытай бодыханы айдап салан Жоар скері аза ауылдарын шабуды детті. Сан трлі жауызды діс олданып, ытай саясаткерлері кшпелі халытарды арасына от жаып, біріне-бірін айдап салып, оларды шрайлы жерлерін зіне ала берді. зара айаспен алжырауа айналан бл халытар ытайды тртіпке ойыл- ан скерлеріне за арсылы білдіре алмады. ытай айдаары созыла жылжып, аза жеріне тсті.
Ал быласы мен теріскей жаынан дл азір тніп тран ауіпті Туекел хан крмеді. Тбі ытай бодыханымен, Жоар онтайшысымен алыса алар кн туса, бл жатаы айбарлы кршісі Россияны керегі болар деп ойлады ол. Тіпті Абдолламен соысан кезде де орыс патшасыны тыныш жатаны ажет-а. Осы жадайларды есепке ап, ол Тменге зіні немере аасы Оразмхаммед батырды елшілікке жіберді. Біра Оразмхаммед Тмен аласына баран со, осы аладаы Мскеуге арсы рекет жасап жрген Ноайлы билеріні тобына осылып кетіп, ола тскен. Орыс патшасы ттындарды айдап Мскеуге алып келіп, Ноайлы еліні билерін лім жазасына бйырып, «Джамши л-тарихиды» жазан Жалайыр адір лби мен Оразмхаммедті тірі алдырады. Оразмхаммедті кесі Борис Годуновты арамаында біраз жыл ызмет істеп, патшаа ебегі сіген адам еді. Сол себептен оны баласына тимеген. Ал Туекел хан немере аасы Оразмхаммедті босатып аламын деп кп рекеттенді. Мскеу патшалыымен келісім сз де жргізді. Елшілік те жіберді. Біра патша Оразмхаммедті босатпады да жне лтірмеді де. Аырында орыс жеріне уылып барып, ызметімен наан Тотамыс ханны немересі асым слтанны аты берілген Касимовка (Кармек-Шахар) аласына Оразмхаммедті мірші етті. Енді Туекел хан тыныш жатан жолбарысты йрыын басысы келмей, Мскеу патшасы Борис Годуновпен тіл табуа тырысты. Бан Оразмхаммед те аз жрдем берген жо. быласы тынышталан Туекел, кесі мен баласыны арасындаы шпендікті пайдаланып, Абдоллаа арсы соыс ашпа болды. рине, соыс ашуа хандара ашан да болса себеп табылады, тбі Сыр бойындаы аза шаарларына туатын ауіп осы хан жаынан туады деп сенген Туекел. Содан кейін барып, аза жеріне кзін тіккен ытай, Ойрат хандытарымен алыспа болды.
— Яссы шаары бл кезде Тркістан шаары деп аталан. Туекел ханны астанасы да осы Тркістан. Хан сарайы ожа Ахмет Яссауи мешітіні кншыыс жаында, алы бау-башаны арасына салынан. Кйген кірпішке сан трлі бояумен шекейлеп жазылан ран срелері, сырлы демі рнектер. Отстікті аыза ысты желі еш сер ете алмас, алы абыралы ке блмелер. Тркістан хан сарайы Самарант пен Бхар патша сарайларындай алтын кмбезді, айбарлы болмаанмен, біркелкі сыпайы, салтанатты.
Ал азір, жасыл тккен майды сулетіне арамай, соыса дайындалан ала деттегісінен бір трлі суы, ызарлы. Жаса жалыз Тркістан ішінде ана емес, сонау арна пен Сукенттен бастап, Тркістан маындаы дих, ышлатарды бріне де лыылдап толан. А Жайы, Есіл, Нрадан келген жуан оныш батырлар, Жаркент, Асудан да келген ытайы ылыш безенген жауынгерлер.