Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Кеше хан кеесі болан. Бл кеесте Туекелді арамаындаы алы скер ш сапа блініп, Абдоллаа кш жинауа ммкіндік бере алдымен Ташкентке, онан кейін Самаранта аттанылсын деп шешілген. Бл алаларды аланнан кейін барып Бхар ханымен келісім сз жргізілсін делінген.
Тркістаннан шыатын скерді басшылары рине хан тымынан болма: о олын Туекелді інісі батыр джек, сол олын азір жиырмаа жеткен, жрт: «Еселі бойлы ер Есім» деп атай бастаан Есім слтан басарма. скерді ортадаы кіндік олыны туын Туекел хан з шатырына тікпек. Осылай ш тісті ткір айырдай алы ол Ташкентті оршама. Бндай жадайда андай лкен шаар болмасын, тек з кшімен ана арсыласа алады. Олара
Жеіс з жаында болатынына кзі жеткен Туекел ибадат блмесіне кіріп, Аторынны тсегінде йысы анып шыан.
Біра таертегі аса отырар алдында оан таы бір жаман хабар жетті. Ол зіне серік адамдарды бірде-бірін шаыртпай, хан сарайына Жиембет жырауды алызды.
Таертегі намазын оып, шайын ішіп хан сарайына келсе, Жиембет жырау есік алдындаы бауда ктіп отыр екен.
Туекел узіріне:
— Жырау кірсін, — деді.
Бл баяы стай алса шотай кйіп тран Жиембет емес. Трі солын, отыздан жаа асып бара жатса да ою ара саалына а тсе бастаан. Басындаы бркі де жас кезіндегідей ып-ызыл ыр тлкісіні терісінен кмкерілмеген, срылт жнді аратау арсаыны пшпаынан жасалан. стіндегі шекпеніні де жаасы мен жедері ырылан. Тек кілі домбырасы ана жап-жаа. Сір, хан ордасына азырттан жол шегерінде домбырасын дейі жаартандай…
Жиембет сарай жырауы болысы келмеген. Ол Індір маынан аратау тсына кшіп келгенмен, хан ордасына анда-санда ана атынап тратын. Келген сайын Туекел оан ат мінгізіп, шапан жаптыратын. «Келінні бетін кім ашса, сол ысты» дегендей, Туекелді зі ашын болып жрген кезінде жас Жиембет оны соына ерді. Ноайлы жерінде Туекелді алашы мадатаан да осы Жиембет. Жырауды одан баса да Туекелге керек жері бар.
Жиембет жырау ызы адам. Ол Туекел хан болан кнні ертеіне жо болып кетті. Соынан хан жіберген уыншылар, жырауды рі-бері іздеп таба алмай айтан. Сол Жиембетті екі жыл ткеннен кейін лдекімдер ол-аяын ыл шылбырмен матап, Туекелді алдына алып келді. Тексерген уаытта оиа былай болып шыты. Еліне айтан Жиембет Байлы руыны ататы бір шонжарыны он жеті жасар Есенбике атты ызымен кіл осады. Астындаы жал- ыз аты, олындаы екі шекті домбырасынан бтен алы мал тлер айраты жо Жиембет Індір тауына ызды алып ашады.
анша от ауызды, ора тісті боланменен, жырауды зіне те крмей бай жігіттерін жіберіп, ызы мен Жиембетті стап келдіреді. Біра жырауды Туекел хана жаындыы барын естіген ыз кесі ата рпын бзан аынын зі жазаласын деп, ол-аяын байлап хан алдына алып келген.
— И, сйле жырау! — деген, Туекел крсініп Жиембетті крісімен.
— ол-аяы байлаулы жырау алай сйлейді? — деді Жиембет хана тесіле арап.
Туекел жігіттеріне «босат» деген ишарат білдірді.
Босанан Жиембет керегеге сйеулі тран хан домбырасын алып, шырай жнелген:
«ш ай тосан кезінде.
а кктемні кезінде
ошар менен бура мас,
Айыр менен ба мас.
Жас болжамы жеткенде
ыздар менен жігіт мас —
Сол мастыты жнімен
Алдыа келген мен бір жас, —
Кессеіз, ханым, міне бас!»
Сонда Туекел езу тартып:
— ыз бен жігіт екеуі де айыпты екен, екеуі де жастыа мас болан екен, — деген ыз кесіне арап, — екі балады бірдей дрелеп, байеке, елге жасы ат ала алмассыз, болан іс болып алан екен, бларды айыранмен, сынан тобатай айта бтінделмес. Бір жола кнсін кешірііз.
Жазадан тыланмен байды ашуынан сескенген Жиембет сйген жары Есенбикемен Індір жаына бармай, азырт маындаы ел арасында алып ойан. Ол той-думанда тек жарлыны жоын жотап, халыты сйікті жырауына айналан. Кеше хан кеесі кезінде стірт жаынан Туекелге кмекке келген Кіші жзді шаын олыны ішінде Жиембет жырау да бар дегенді Туекел естіп алан. Ел аралаан аын, жыраудан арамаындаы жртты зіне деген ойын, алысын, арысын біліп тру хандарды ашаннан бергі деті. Осы дстр бойынша «халы лаы, кзі» деп саналатын жырауды зіне шаырып, жоры алдында жрт аысын білгісі келді.
Амандасып боланнан кейін Туекел:
— Сйле, жырау! Бізді жорыымыз жайында ел-жрты не деп жатыр? — деді.
— уанышты ел-жртты крмедім…
— Айта бер, жырау.
— Бізге бтен елді жері керек емес деп жатыр жрты. Бхар, Самар- антты аламыз деп — халыты анын тгу иянат, хан мен слтандарды бл ділетсіз жорыын остамауымыз керек. Алда-жалда Ташкент, Самаранттаы хан сарайлары керек болса, слтандарды зі барып соыссын дейді хал- ы. Расында да, Туекел хан, сен жасылыа бастап отыран жосы. Соынан жрт ерсе, з елін, з жерін ораймын деп ерді. Ал сен… Бл бліншілікті аяы неге барып соатынын білесі бе? Енді збек алалары ана ртеніп оймайды, аза даласын да рт алады!
Хан сп-ср боп кетті, біра сыр берген жо.
— Айтары болса таы айт!
— ыс заа созылса мал ырылады, хан ием. Далада иін-тірескен шпті шабуды орнына, ер азаматтары соыса аттаналы жатыр. Бдан жртыа андай пайда бар?
— Айт, айта тс, жырау!
Жиембет кілт тотады.
— Жо, мен болдым, — деді. — Сен бйырса да хан ием, бл сзді айтып жрген адамдарды атын мен саан естіртпеймін.
— Естіртіп ажеті жо, — деді Туекел езу тартып, азір оларды з кзімен кресі… Сздерін з лаымен естисі…
— Сосын!?
— Оларды кмндануы дрыс па, трелігін зі айтасы…
Туекел есік алдындаы кзетшілерге ишарат етті. Сол стте есікті ар жаынан шынжырды шылдырлаан ні естілді.
Аздан кейін он шаты кзетші оршаан екі батыр йге кірді. Ая, олдары кісендеулі. Жиембет жырауды жрегі ойнай жнелді. Бл ататы егіз жігіт ия пен Тя еді. Жаында ана хан екеуін мы басы еткен. Туекел А Орданы алдыын жинап, аза хандыын айта рана дейін, екеуі де оан аянбай ызмет етіп келген. Туекел ия батыра мір бойы борышты да еді. Сйткен ос батыр, міне, енді хан алдында айыпты боп, кісендеулі тр.
— Жоры алдында халы арасында сенімсіздік туызып, лгі сзді айтып жрген ерлері, міне, мыналар, — деді Туекел, — «м жиылып тас болмас, л жиылып бас болмас» деген де, міне осы! ан майданда ан тгілсе тек лдарды ана аны тгіле ме? Айаста ажал арасы ба, тресі бе, тадап жатпайды. ан тгілмей ханды руа болады дегенді кім айтан?!
Жиембет бар сырды бірден ты. Егезердей кзетшілерді ортасында шотыы анарлым биік ос батыр тапжылмай тр. ол-аятары кісендеулі. Сонда да ткаппар бастарын тмен иер емес. Осындай лы жорыты алдында ия пен Тя секілді халыты сйікті батырларын біржолата ртып жіберуге Туекелді де кілі дауаламаан.