Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Осы кезден бастап аза елі ел боп бірігіп, жоара арсы жаппай ата онды.
ш жзді скері жауымен алашы рет Балаш кліні кнгейіндегі Алаклді тсындаы Хан тауы деген жерде кездесті. лкен Орда ханы Болат пен бар аза скерін басаран Кіші жзді ханы білайыр лкен жеіске жетті. Шно-Дабо басаран алы жоар жеіліп, Іле зеніні бойымен шыыса арай ашты. Бл жеісті аза жрты артынан, жоарлар аыраан «Аыраай» жеісі деп атады. Алакл жаасындаы рыс болан жерде ыра, белес, асулара «білайыр», «Смайтты», соынан «Сайтты» болып згерген ат ойды.
Біра аза елі бл жеісін лайта алмады. Осы рыстан кейін Болат хан о дниеге сапар шегіп, лкен Орда ханын сайлайтын жадай туды. Трік-мон- ол дстрі бойынша «лкен
Бан намысой білайыр ашуланып, бар скерімен майданнан кейін шегінді. зіні Ордасын енді ол азалы аласынан кшіріп, Торай бойындаы арын-ыпшаты бас батыры, туан жездесі Шашатан шыан ошар лы Жнібекті жеріне іргелес Ырыз зеніні бойына кеп тікті.
Болат айтыс боланнан бері зін Орта жзді ханы санаан, жетпіс бес мы жылы біткен Смеке де алы скерімен Ара жеріне беттеді.
Кермиы сары дала лік трізді рейлі, моладай азынаан суы. Ашулы жел ырды мды топыраын бетке кеп рады. шы-иырына кз жетпес бозылт шлді шетіндегі таырда жел уып келген адамны бас сйектері жатыр. Атамзаманда ырыландарды бастары, езу тстары мен кесірік сйектері мылжаланып алан. Ммкін, Шыысхан нояндары, лде білайыр лашкарлары шапан сыпайларды сйектері шыар. мда кшіп жрген аза ауылдарын шршіт жендеттері ттындаанда кескен бастар болуы да ажап емес. йтеуір кне заман ияпаттарыны алдыы.
Ал бл бастарды атарында таы бтен бастар крінеді. Блар лі кнге кйіп, жабыра жуынып лгірмеген. Кмні жо, жоар онтайшылары ыран адамдардікі. рі кетсе алдыы жылы болан анды оиаларды кулары.
гей анадай тнерген аспана Бар жырау тксие арады. Ол бгін де сапара жалыз шыан. Кейде осылай жалыз жру жырауды детіне айнал- ан, зімен-зі сырласатын оаша сттер ткен-кеткенге кз жіберуге де олайлы, алдаыны болжауа да ыайлы. Ал сар даласы болса, стіндегі топыраын жел шыран адам сйектерін алдына жайып тастап, желмен бірге халыты за шежіресін боздап, жырау кілін тыншытар емес.
Ымырт йіріле бастады. Бар ай туанша кзіні шырымын ала трма боп, атын тсап тастап, ерін жасты, тоымын тсек етіп, сексеуілді тбіне исая кетті. Біра гуілдей соан крлі жел йы бермеді. Жырау енді шал- асынан тсіп, дл стінен ара азандай ткерілген ап-ара аспана арап жатып, халы жайында мазасыз ойа шомды.
Кне заманда ткен ары бабаларыны жазу, сызу табалары лдеашан мытылан. Тек ел ккейінде оларды айылы армандары ана алан. Кім біледі, халы мны да мытар ма еді, айтер еді, тек зар жа жыраулары мыттырмаан. Сйтіп, ел шежіресі рпатан рпаа жаласып отыран. Халыты жырауларды тбесіне ктеріп рмет ттатын себебі де, сір, осыдан болса керек. Бар жырау да соларды бірі. Сауран оранысы жайында жазан «Тас амал» дастаны кейін сан рпаа тарады. Осы дастаннан рпатарды таы бір білгені: жоар шабуылы басталмастан брын орыс саудагерлеріні кеп сатан мушкеттері мен о-дрілері Сауран бекінісіні жауа берілмеуіне себепкер бол- аны.
Егер сол бір мушкеттер мен о-дрілер аза еліне дер кезінде кбірек сатылса, шршіт зебірегі тыныш жатан елді ойран-асырын шыара алмас еді. тте не керек, игілікті істі кбі — мезгілі ткен со барып істеледі.
Жоар шапыншыларына тойтарыс беру шін, е алдымен бар халыты басын осу керек. Ол шін осы елді бле-жарып жеке билеп жрген, есіл-дерті хан таына жету боп келген аптаан слтан, би, шынжыр бала, шбартс мытыларды біржолата тізгіндеу арман. Мндай амал бзарлы асиет андай лдан табылады? Бар жырау кенет басын ктеріп алды. Оны кз алдына баяы зі крген Тле биді жас тйешісі — жырты шекпенді білманср тра алды.
Жо, азір бл білманср емес, Абылай. Жне бл азір тйеші емес, бар аза даласына йгілі жас слтан. И, оны алашы ая алысы да Шыыс тымына лайыты ая алыс еді. зін лдытан таран Ораз лды бауыздап лтірді. Содан кейін барып, лашын алыса сермейтінін аартысы келгендей, ана жылаан баласын уататын, анішер атасыны атын алды.
Бар жырау таы крсінді. Осынау атал заманда осы Абылай трізді атыгез адамны ел тізгінін стааны, ммкін, жн де шыар?..
с шып те алмас шексіз сар далада халыты аны телегей-теіз боп таы тгілгелі тр-ау! аза халыны алдында бір ана жол бар. Ол — ан майданда баяы бабаларынша аянбай шайасу. Сол шайаста жан беру, не ел болып, елдігін сатап алу. Баса жол жо.
Ана жолы білайыр ханны тінішімен Бар жырау Ханазар тсындаы А Орда шежіресін айтып берген. Сонда бір аараны — Кіші жз ханы ан майдандаы халыты ерлігінен крі, хан таыны маындаы тартыса кбірек кіл блген. Ал кеше жырау, Науан станы тілегі бойынша, Сауран бекінісін ткен заманда алай ораанын жыр еткенде, жрт халытан шыан ия пен Тя батырларды имылын ныа тыдаан. Бар жырауды бір тжыр- аны: хан, слтан, билерді ызытыратын тарих бар да, халыты ызытыратын тарих бар екен. Ол халыты з тарихы, зіні арасынан шыан, елі мен жері шін крескен аармандарыны ерлігі.
Екінші блім
І
аза еліні батыс тсында дл азір алып-жлып бара жатан блендей орыныш болмаанмен, солтстік жаы тадырына елеулі сер етердей уаиалара толы еді. шы-иыры жо ссты Сібір лкесінде ежелден-а мал шаруашылыымен шылданатын, балышылы пен ашылыты ксіп ететін трік жне монол тектес кшпелі халытар мекен ететін. Біра бларда баяы Трік аанатынан кейін алыптасан мемлекет болмай келген.
Сол себептен о жаа зара ру таластарынан тая жеген азаты ер-азаматтары ана емес, з елінде жапа шеккен азан, Астрахань хандытарыны, кне Еділ бойы мен башрт, татар трелеріні сан трлі адамдары ашып баран. Со жатан пана іздеген л-тлегіттер, лтын айырып білуге болмайтын не илы босын ттындар, боярлар мен князьдарды ыспаына шыдай алмаан орыс жігіттері Сібір жерін атам заманнан бден бауыр басып алан-ды. Блар аздай, патша азамны иянатына шыдамаан кейбір орыс ара шекпендері ауыл-аймаымен Орал тауынан аса, тірі жан басып крмеген Сібірді мылау ткпірлеріне арай шбыруды шыаран. Соы кезде сіресе б жаа патшаны ділетсіз заы ыр соына тскен, патша жандармдарыны таяы етінен тіп, сйегіне жеткен жбірленген соа басты адамдар да кп ашан. Блар р трлі лттан еді, біра тез тіл табысып, заматта ысып кететін. Брі бірігіп, здеріне казак деген ат ойып, тіршілік етуге кіріскен. Блар кне аза еліні атын аланда, здеріні сол жауынгер кшпелі елді ешкімге баынбайтын еркін салтымен мір сретіндерін аартан. Оларды жасатаы баыну тртібі де азаты кне кездегі з батырларына ана бас иетін деттеріне сас еді.
Осындай, райсысыны жеке атамандары бар ондаан, жздеген жасатар кшпелі елдерді аламандары трізді кршілеріні малын барымталап, бай саудагерлерді керуендерін тонап, тіпті болмаса бірімен бірі айасып, шы-иыры жо еркін далада ойларына келгенін істеп жатты.
йткенмен, блар ежелгі кшпелі елдермен араласып, біртіндеп отырышы жрта айнала бастаан. Сйтіп Сібір жері ерте кезден-а лы Россияны бір блегіне айналды. Бертін келе орыс патшасы бдан тсер пайданы бірден ты. шы-иыры жо Сібір жерін тек скери кшпен билеуді иындыын тсінген а патша, енді осынау бас кесер жет казак жасатарын з саясатына жмсауды ойлады. Осылар арылы бкіл Сібірді з олына алма болды. Енді оларды шекара кзету ісіне де пайдалануа кірісті.